Кейінгі жылдары білім саласындағы жемқорлыққа қатысты жаға ұстатар сұмдықтардың санынан жаңылып, ұрпақ болашағын кімге сеніп тапсырарымызды білмей дал болатын күнге жеттік. Бұлай деуімізге себеп те жоқ емес. Айталық, биыл да республика бойынша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл департаменттерінің аймақтағы білім беру бөлімдеріне жүргізген тексерісі барысында есепшілердің ебін тауып қаржыға қарық болып келгені анықталып отыр. Осылайша, аудандық білім бөлімдерінің кейбір лауазымды тұлғалары мен есеп-қисапқа жауапты мамандары заманауи жүйеде кеткен ұрымтал сәтті де ұтымды пайдаланып, ел қазынасына орасан шығын келтірген.
Жымқыру схемасы «жемісті» жұмыс істеген
Биыл Жамбыл облысында 200-ден астам педагог 24 миллион теңге көлемінде заңсыз жалақы алғаны белгілі болды. Бұл қаражат негізінен мүмкіндігі шектеулі 225 баланы үйде оқыту үшін бөлінген екен. Алайда бірде-бір рет сабақ бермеген мектеп мұғалімдеріне жалақы жазылып отырған. Мұндай заңсыздық облыстағы 6 бірдей ауданнан анықталып отыр. Олардың ең көбі Байзақ ауданында. Ондағы 26 мектептің отызға жуық мұғалімі өткізбеген дәрістері үшін 11 миллион 200 мың теңге жалақы алыпты. Ал Қарағанды облысындағы білім саласына тек кейінгі үш жылда мемлекет 12,1 трлн теңге жұмсаған. Бұл 2021-2023 жылдарға арналған мемлекеттік бюджеттің барлық шығыстарының 28%-ын құрайды. Әйткенмен мемлекеттің салаға деп бөлген қаражаты толық білімді ұрпақ қалыптастыруға жұмсалмаған. Өйткені облыстың білім басқармасына жасалған сыбайлас жемқорлық тәуекелдері осыны айғақтайды. Талдау көрсеткендей, аймақтағы жалақы қорынан бюджет қаражатын жымқыру схемалары жіпке тізіліпті. Жалпы алғанда биыл 102 млн теңге соманы құрайтын 12 жымқыру фактісі анықталса, қазір мемлекетке тек 77 млн теңгесі ғана қайтарылды.
Шымкенттік білім басқармасының лауазымды тұлғалары жүйелі жемқорлық қылмыстар үшін сотты болып жатса, есепшілері бюджет қаражатын жымқырудың түрлі тәсілін қолданып келген. Мәселен, екі қалалық мектептің бухгалтері 2020-2023 жылдар кезеңінде жеке шотына мектеп қызметкерлеріне еңбекақы төлеу қорына бөлінген 67 млн теңгеден астам қаражатты заңсыз аударған. Мұндай қылмыс қаладағы №2 мектепті де айналып өтпеген. Онда 6 жылдан астам уақыт бойы директор, бас менеджер және бас бухгалтер бірлесіп, қазына қаржысын қалтаға басқан.
Жетісу өңірінің аудандық білім бөлімдері де бюджет қаражатын жүйелі негізде аса ірі мөлшерде жымқырғаны анықталған. Күдіктілер үш жыл бойы жұмыс істемейтін адамдарға жалақы төлеп, мектеп қызметкерлерінің жалақысын көтеру арқылы 4,6 млрд теңге шығын келтірген. Осындай сорақылық Алматы қаласының білім беру саласында да «жемісті» жүзеге асқан, мұнда 12 сыбайлас жемқорлық тәуекелі анықталып отыр. Алматы қаласының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл департаментінің басшысы Арман Рахимов атап өткендей, бүгінде мегаполистегі білім беру саласы сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне барынша бейім көрінеді. Себебі сыбайлас жемқорлық қылмысты талдау нәтижесі де қаладағы білім беру жүйесіндегі қылмыстардың саны азаймайтынын көрсетеді. Мысалы, 2019-2022 жылдар аралығында департаментпен білім беру саласындағы 17 қылмыстық іс тергелген. Ал Түркістан облысында 22,6 млрд теңге бюджет қаражатының негізсіз жұмсалуының алды алынды. Бұл туралы жақында облыстың Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің басшысы Мұрат Төлеубаев ақпараттық-коммуникациялық қызмет орталығында өткен баспасөз мәслихатында айтқан еді. Спикердің айтуынша, өңірдегі білім саласының мамандары еңбекақы төлеу қорының «тиімділігін» жылдар бойы көріп келген.
Қазынаның қаржысын майшелпекке айналдырған Алматы облысында жұмыс істемейтін «мұғалімдерге» де жүйелі жалақы төленген. Осыған дейінгі деректерде күдіктілердің келтірген шығыны 609 млн теңге болса, соңғы мәліметтерге сенсек, 848 млн теңгеге жеткен. Ең сорақысы – әлгі айтқан 609 млн теңге шығын Жамбыл және Іле аудандарына ғана тиесілі болып отыр. Оның ішінде 500 млн-нан астамы Іле ауданының үлесіне тиген. Алматы облысының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл департаментінің баспасөз бөлімі атап өткендей, алғашында 6 бухгалтерге қатысты қылмыстық іс тіркелсе, қазір қитұрқылыққа барған есепшілердің де есебі өсіп отыр.
Жүйенің өзі жемқорлыққа негізделген
Білім саласындағы ұрлық екі жолмен жүзеге асады екен. Біріншісі – мектепте жұмыс істемейтін адамдардың құжатын тіркетіп, жүйелі жалақы аударылады. Екіншісі – мұғалімдердің жалақысына рұқсат етілген көлемнен асырып айлық ресімделеді. Есепшілердің есебін жүргізуге мүмкіндікті молынан қарастырып берген жүйенің өзі жемқорлыққа негізделген. Қалай? Өйткені бұрынғыдай әрбір мектепте өздерінің есепшілері жоқ. Сондықтан әр ауданда орталықтандырылған бухгалтерия жұмыс істейді. Олар өздеріне қарайтын барлық білім мекемесінің қаржылық мәселесіне есеп жүргізеді. Соның ішінде мұғалімдердің жалақысын тағайындау да солардың құзырына кіреді. Яғни аудандық білім бөлімдері «Parus-Kaz» және 1С жүйелерімен жұмыс істейді. Жүйедегі ақпарат кейін Астанадағы қазынашылық базаға жіберіледі. Бір қызығы, толық автоматтандырылмаған осы жүйелерде кез келген ақпаратты қолмен жазу мүмкіндігі бар. Мысалы, 100 мұғалім болса, 101-«мұғалімнің» құжаттарын қосып қояды. Осы арқылы «педагогке» жалақы аударылады немесе еңбекақысы екі есе көрсетіледі.
Мәжіліс депутаты Жұлдыз Сүлейменованың мәлімдеуінше, білім саласындағы қаржылық заң бұзушылықтарды болдырмаудың бірінші қадамы – ашық және есеп беретін жүйе құру. Білім берудің барлық саласында және барлық құрылымында ашықтықты қамтамасыз ететін қатаң ережелер мен тәртіп әзірлеу қажет. «Жемқорлық мүмкіндігін болдырмас үшін Қазынашылық барлық қаржылық транзакциялардың құжаттарына тексеру жүргізу міндетін қосу және қаржы операцияларының қолжетімділігін арттыру керек. Оқу жылы барысында 2 рет желілер туралы, контингент туралы және білім беру ұйымдарының штаты туралы есеп беру ісі қайтадан жандандырылуға тиіс. Бухгалтерлік есеп жүргізетін ұлттық платформа әзірлеу де кезек күттірмейтін мәселе. Оны барлық еңбек, білім платформаларымен, оның ішінде НОБД ұлттық мәліметтер базасымен біріктіріп, интеграциялау маңызды», дейді ол.
Екінші маңызды аспект – білім беру жүйесінде ашықтық принципі негізінде мұғалімдер арасында этикалық нормалар мен құндылықтарды нығайту арқылы сыбайлас жемқорлыққа мүлдем төзбеушілік мәдениетін қалыптастыру. Осылай деген депутат: «Онда әрбір тәрбиеші, әрбір мұғалім және әкімші сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі өз рөлінің маңыздылығын түсінеді. Бұған білім беру бағдарламалары, этикалық тәрбие және сыбайлас жемқорлық әрекеттері үшін қатаң жаза қолдану арқылы қол жеткізуге болады», дейді.
Үшінші фактор – қоғамдық бақылауды енгізу және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет, үкімет, білім беру мекемелері және жалпы қоғам арасындағы ынтымақтастықты құруға негізделуге тиіс. Азаматтар сыбайлас жемқорлық істерін бақылауға және хабарлауға, қорғауды қамтамасыз етуге белсенді қатысуы қажет. Спикердің сөзінше, бақылау және қадағалау тетіктерін күшейту – барынша өзекті. Қаржылық операцияларды қадағалауға және тексеруге жауапты тәуелсіз комитеттерді немесе органдарды құру кезек күттірмейтін мәселе. Қаржылық операциялардың ашықтығын халыққа қолжетімді етудің амалдарын да қарастырған абзал. «Қаржылық қызметкерлердің штатын көбейту, білім саласындағы заң бұзушылыққа жол берген қаржы және есеп қызметкерлеріне лицензия немесе одан әрі жұмыс жасауын тоқтататын механизмді енгізу маңызды. Білім басқармалары жанынан аудит бөлімін құру, бірақ соған қарамастан жылына 1 рет мемлекеттік аудит өткізуді заңмен бекітуді ұсынамын. Электрондық есепке алу жүйелерін енгізу өзектілігін көрсетіп отыр. Бұл ретте заманауи ақпараттық тенологиялар мен электрондық есеп жүйелерін қолдану да кезек күттірмеуге тиіс. Білім беру ұйымдарындағы қаржылық операцияларды қадағалау үдерісіне ата-аналарды, студенттерді және қоғам өкілдерін белсенді тарту маңызды. Жемқорлыққа жауапкершілікті күшейту мен әртүрлі бақылауды енгізіп қана тосқауыл бола аламыз», дейді Ж.Сүлейменова.
Ал «Qazaqtanu» журналының бас редакторы Бақтыбай Асанұлы: «Жаңа технология жемқорлыққа жол ашып берді», дейді. Айтуынша, оның игілігін ең әуелi бухгалтерлер жақсы көрді. «Бұрын барлық әрекет қағазда тiркелiп, басшының қолы қойылса, қазір директорлардың электронды қолы көбiне бухгалтерде жүреді. Ал «Қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарса». Сол сенiмдi өз пайдасына жарату оңай болды. Қазір көп директорлар цифрлық технологияларды толық игерген жоқ», дейді ол. Сондай-ақ ол мектепте емес, барлық мекемедегі қаражаттың қайда жұмсалып жатқанын қоғам білетін ашық жүйе жұмыс істеген дұрыс екенін жеткізді. Мәселен, шетелде әр мектепте ата-аналардың қамқоршылық кеңесіне мектеп басшылығы жауап береді.
Мұндай пікірді қоғам белсендісі, педагог Аятжан Ахметжан да айтып отыр. «Бухгалтер жеп, білім бөлімінің басшысы мен мектеп директоры жемеді дегенге сенбеймін. Барлығы үлесін алады. Яғни, таза сыбайластықтың тамыры терең жайылғанын көрсетіп отыр. Не мектеп директоры қаржылық сауатсыз. Бухгалтердің жұмысын білмеуі мүмкін. Сондықтан бухгалтер директордың сыртынан білдіртпей білгенін істейді. Жалпы алғанда біздегі тұтас жүйе жемқорлыққа негізделген. Сондықтан тек бір саланы ғана жемқорлықтан тазарту мүмкін емес, ол үшін тұтас жүйе өзгеру керек», дейді педагог.
ТҮЙІН. Оқу-ағарту министрі сөзден іске көшудің қарекетін қылмақ керек. Себебі осыған дейін сала басшылары мәселенің салдарын шешуді сөзбұйдаға салып жүргенде, білім саласы қазына қаражатын қалтаға басудың түрлі әдіс-тәсілін қолдануға көшіп жатыр. Ал ұрлықтың соңы ұрпақ тәрбиесіне де әсер ететінін ескерсек, саладағы салғырттыққа ертерек тосқауыл қойған дұрыс.