Айтқали Абылаев ісі

Алаш қозғалысы – тұтас бір дәуірді қамтыған кең мағыналы ұғым. Біріншіден, ол «Бауырластық», «Тең­дік», «Азаттық» идеяларын ұстанған қазақ қоғамындағы ең ықпалды саяси бірлестік болды. Екіншіден, Алаш автономиясы – өзінің басқару аумағы, мемлекет құраушы тұр­ғылықты халқы, бірнеше мыңдаған әскері мен халықтық милициясы бар, саяси һәм әлеу­меттік-экономикалық бағдары айқын демократиялық үлгідегі мемлекеттік құрылым. Үшін­шіден, ежелден Ұлы да­ланы мекен еткен тұтас бір ұлт­ты бір тудың астына бірігуге, тұ­та­суға үндейтін қасиетті «Алаш» ұғымына сыйып, сол арқылы сипатталып тұрған Қазақ мем­лекеттілігі – Алашорда үкіметі.

ХХ ғасырдың басында ұлт­тық санаға, қазақ қоғамының бір­лігіне, халық рухына сын бол­ған қилы кезеңде тарих сах­на­сына қазақтың білімдар, озық ойлы, ұлтжанды, біртуар пер­зенттері шықты, олар: Әлихан Бө­кейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұстафа Шоқай, Міржақып Ду­латұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Жаһанша Досмұхамедұлы, Ха­лел Досмұхамедұлы, тағы да басқа ұлтын сүйген зия­лы­лар. Алашордашылардың бас­ты мақ­саты – Ахмет Байтұр­сын­­­ұлының сөзімен айтқанда «Бас­­қадан кем болмас үшін біз білімді һәм күшті болуымыз ке­рек. Білімді болуға оқу керек. Күшті болуға бірлік керек. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек», болды.

Елдегі саяси жағдайдың күр­делілігіне байланысты бірлікті нығайту үшін 1918 жылы 11 қыр­күйекте Әлихан Бөкейханның басшылығымен Алашорданың батыс бөлімі құрылды. Оның жетекшісі болып Жаһанша Дос­мұхамедұлы тағайындалды. Батыс Қазақстан облысы полиция департаментің архивінде осы батыс бөліміне қатысты біраз материал сақталған екен. Солар­дың ішінен саяси-қуғын сүргін құрбаны болып, арада қанша уақыт өтсе де, әлі күнге ақтал­маған бірқатар азаматтар жөніндегі мәліметтерді оқырман назарына ұсынамыз.

Архивтің 1-қоры, №П-193 ісінде соғыс жылдары немістерге тұтқынға түсіп, «Түркістан ле­гио­нында» жұмыс істеген, ақтал­маған Өтеп Жұмағалиев тура­лы деректер жинақталған. Ө.Жұ­мағалиев 1900 жылы Батыс Қа­зақстан облысының Қаратөбе ауданына қарасты Ханкөл аулында дүниеге келген, шаруа-кедей, шала сауат­ты, бұрын сот­талмаған, қазақ, үйленген. Батыс Қазақстан облысы Шыңғырлау ауданы Лубенка ау­лына қарасты «Красная звез­да» ұжымшарында қатардағы кол­хозшы қызметін атқарады. Әкесі Жұмағали Жарылғасов, 1862 жылы туған, Қаратөбе ауда­нын­дағы Ханкөл аулының тұр­ғыны, революцияға дейін болыс ағаманы (старшинасы) қызметін атқарған, кулактарды жою кезін­де қудалауға ұшыраған, 1932 жылы қайтыс болған. Шешесі Үр­лен Жарылғасова 1933 жылы өлген. Кейін көп уақыт өтпей інісі Хайруш Жұмағалиев те дүниеден озады. Әкесін кеңес өкіметі қудалап, артынан қалмаған соң, Өтеп Шыңғырлау ауданына кө­шіп кеткен.

Осы істің ішінде Ө.Жұмаға­лиевтің әкесі жағынан туысы Бижан Әбілқасов туралы дерек бар. Бижан шамамен 1870 жылы туған, Қазан революциясына дейін жоғары оқу орындарында білім алған, қазақтарды мобилизация­лау кезінде патша армиясының қатарында қызмет еткен. Әскерде қазақ мыңдығын басқарған. Бір­аз уақыттан кейін еліне оралып, Жымпитыда уез­дік басқарушысы қызметін атқар­ған. 1917 жылдан бастап «Алаш» партиясының құрамына кіріп, біраз уақыт белсенді жұмыс істе­ген. Кейін кеңес өкіметінің билігі орнаған кезде қудалауға ұшырап, тұрғылықты жерінен қоныс аударылған. Бірақ 1937 жылы оны Казталов ауданынан НКВД жендеттері тұтқындап әкетеді, одан әрі қарайғы тағды­ры белгісіз. Ал оның отбасы Қара­тө­бе ауданына қайта көшіп келіп, Каганович ауылсоветінде тұрған (№П-193 іс, 28-29-бб.).

Архивтің №2192 ісінде есім­дері аталатын Мұхамед-Рахим Қарабаев (1888 ж.т.), Миро­мий Джумагазиевич Қарабаев (1847), Бре­дихин Андрей Федорович (1866), Бредихин Степан Федорович (1888), Бре­дихин Михаил Павлович (1900) деген азаматтар да күні бүгінге дейін ақталмаған.

№П-1220 істе қазақтың ал­ғашқы ұлттық әскери кадрла­рының бірі Айтқали Сарыбайұлы Абылаев туралы мол мағлұмат сақталған. А.Абылаев 1898 жылы Орал губерниясы Жымпиты уезі Тай­пақ болысының №5 аулында туған. Бұрынғы Алашорда офи­цері, хорунжий, кавалерист. Кеңес әскерін атқаны үшін ақтал­маған.

Ақпан төңкерісі қарсаңында Орал қаласындағы қолөнер учи­ли­щесін бітірген. 1918 жылы жазда IV Қазақ Орал облыстық съезі­нің қарарымен гимназияларда, реалдық училищеде, мұғалімдер мектебінде, уездік орыс-қазақ училищелерінде, болыстық орыс-қазақ мектептерінде орыс аза­маттық білімін алған қазақ жас­тарынан әскери командалық құ­рам әзірлеу мақсатында бұрын­ғы орыс армиясы үлгісімен Жым­питыда ашылған қазақтың тұңғыш ұлттық әскери мектебін, алты айлық «Ойыл уәлаяты» юн­керлік мектебін бітірген алғашқы түлектердің бірі.

Алаш халық милициясын жасақтау, осы қажетке ауыл-болыс­тардан салық жинау ісімен шұғылданған айрықша жүздікті басқарды. Ғаббас Жетпісов төр­ағалық еткен большевизммен күрес жөніндегі комиссия жанындағы айдауыл (конвой) командасының командирі болды. Орал қаласы маңындағы Қара­­оба (Теректі), Шыңғырлау болыстарындағы большевиктерге ниеттес қоныс аударушылар поселкелерінде тергеу-тексеру жұмыстарына қатысты.

1918 жылы Тайпақ ауда­нын­да Алашорда армиясы қата­ры­на алынады. Сол жылы жел­тоқ­санда Жымпиты Алаш гар­ни­зонының бас көтеруінен соң, Жым­питы гарнизонының бас­тығы болып тағайындалды. Кейін­нен Жымпиты қаласындағы прапорщиктер мектебіне оқуға түседі, оның екінші бітіру­ші­лерімен бірге оқуын аяқтайды. Прапорщиктер мектебін бітірген соң, 1919 жылы 2 ақпанда Жым­питы гарнизонының штабына комендант болып тағайындалады. Осы қызметін 1919 жылдың қара­шасына дейін атқарған. Ал 1919 жылдың 27 желтоқсанында Қызыл армия қатарына өтеді. Қызыл әскер қатарынан 1921 жылдың қыр­күйегінде босатылады. Осы­дан соң Жымпиты қала­сында мили­ционер болып, 1924 жылға дейін қызмет атқар­ған. Кейіннен түрлі мекеме­де жұмыс істеген. 1920 жылдың орта шенінде Орал губерниялық ауылшаруашылық несие мекемесінде қызмет істеді. 30-жылдары Түркістанда түрлі қызметте болды. 1936 жылы 31 қаң­­тарда А.Абылаевты тұтқын­дау жөнінде бұйрық шығады. Оны 1936 жылдың 10 ақпанында тұт­қындап, Орал қаласына жеткізеді.

Бұл материал Айтқали Сабыр­­байұлы Абылаевтың №1220 ісінде толық көрсетіледі. Іс 2 томнан тұрады. Тұтқындау кезінде А.Абы­лаев Алматы қала­сының Ком­сомол көшесінде №129 «а» үйінде тұрған. Тұт­қын­далғанға дейін Түрксіб темір­жолының Орск бөлімінде бас бухгалтердің орынбасары болып жұмыс істеген. Үйленген. Тінту кезінде алынған құжаттары: паспорт №240432, Теміржолшы жеке куәлігі үлгі №075, Кәсіп­одақ билеті №042051, Қара тері портфель, әртүрлі жазба, ден­саулығы туралы арызының құжаттары.

А.Абылаевтың әйелінің аты – Санбар. Әйелі мемлекеттік к­ітапхана техникумында оқы­ған. Бір ұлы және қызы бар. А.Абылаевтың әке-шешесі ақпан рево­люциясына дейін қайтыс болған.

Айтқали Сабырбайұлы Абы­лаев РСФСР Жоғарғы сотының және Қазақ бөлімдік коллегиялық сотының үкімімен 1936 жылы 23–26 маусымында «1918–1919 жылдары контрреволюциялық үкіметтің юнкерлер және прапорщиктер мектебінде оқып, Совет үкіметіне қарсы белсенді қызмет істегені үшін және Қызыл Армия әскерлерін атқаны үшін» айыпталды.

1936 жылы 10 маусымда РСФСР Жоғары сотының үкімі­мен А.Абылаев РСФСР Қыл­мыстық кодексінің 13-бабына сәйкес 8 жылға бас бостанды­ғы­нан айырылады және 5 жылға дейін барлық әкімшілік құқық­тарынан айырғаны туралы үкім шығарылды. Осы күнге дейін А.Абылаев – саяси қуғын-сүргін құрбаны ретінде ақталмаған Алаш қайраткерлерінің бірі. Оның Теміржолшы жеке куәлігі мен фотосуреті №012200 тергеу ісінен табылды.

Іс құжаттары арасында А.Абы­­лаевтың өз қолымен жаз­ған қысқаша өмірдерегінің кө­шірмесі бар. Сол арқылы анық­талғандай, ол 1898 жылы 15 қыркүйекте туған, үш жасында ата-анасынан жетім қалып, атасы Сабырбайдың қолында тәрбиеленген. Айтқалиды атасы оқытқан. Әуелі ауылдан бір сыныптық мектепті тәмамдап, үш жылдай Орал қаласындағы аралас мектептің бастауыш сыныбында оқыған. Орал қырғыз қолөнер училищесіне 1912 жылы қабылданып, оны 1915 жылы мамыр айында бітіріп шығады. Осы оқыған жылдарында ол жаз айларында әртүрлі жалдамалы жұмыс істеген. Соның ішінде Орал қаласының байлары Овчинников пен Мальцевтің шаруашылығында еңбек еткен. Сол жұмысына 18–20 рубльдей қаражат тауып, киім-кешек алған.

1915 жылы мамыр айында оқуын бітірген соң, ау­­лына ке­ліп, жаз айында Сү­лей­мен Күсіп­­қалиевтың шаруашы­лы­­ғында жұмыс істеген, бірақ ең­бекақысын ала алмаған.

1915 жылдың қараша айында Тайпақтағы дәрігерлік пунктке жұмысшы болып орналасқан. Осы жұмысты 1916 жылдың тамызына дейін атқарған. Кейін 1916 жылы Гурьев елді мекенінде Доссор мұнай бірлестігіне жұмысшы бо­лып орналасқан. Бес айдан соң, кеңсе қызметіне ауысқан. Осы жұмыста 1918 жылдың 27 шіл­десіне дейін істеген. Содан соң Алашорда үкіметінің мобилизациясына ілігіп, прапорщиктер мектебіне оқуға алынған. Бұл деректер Айтқали Сабырбайұлы Абылаевтың өз қолымен жазған өмірбаянынан алынды.

А.Абылаевтың жеке ісін қа­рай отырып анықтағанымыз, ол Батыс Алашорда үкіметінің құрамында қызмет істеген, сол үшін тұтқындалып, ату жазасына кесілген. Сонымен қатар жеті қызыл әскерді атты деген айып тағылып, күні бүгінге дейін офицер, Алашордашы, контрреволюционер ретінде ақталмаған.

1998 жылы 16 сәуірде Бас прокурор А.Абылаевтың құқығын қалпына келтіру «1993 жылдың 14 сәуірінде шыққан Қазақстан Республикасының сая­си қуғын-сүргін құрбандарын ақ­тау туралы» заңына сәйкеспейтінін мәлімдеді. Осылай­ша, Алаш қайраткері Айтқали Абылаев әлі күнге дейін ақталмағаны – бәріміз үшін сын. Ал­да тұрған міндет – ақтал­маған Алаш қайраткерлерін толық ақтау.

Дәметкен СҮЛЕЙМЕНОВА,

тарих ғылымдарының кандидаты