Ары да, қолы да, жүзі де таза басшы

Дүниеден өтерінен бір ай бұ­рын Мәскеуге шақырып, от­ба­сының алдында қолжазба-құжаттарын алдымызға қоя отырып, мы­наны айтты: «Балам, мен өмірімнің соңғы 25 жылын сөздіктер жазуға арнадым. Бірақ мына отырған менің балаларым оның бір сөзін де түсінбейді, аналары орыс болған соң соның ырқында кетіп, қазақ тілін білмей, дәстүр-салтынан бейхабар болып өсті. Мен болсам таң­ның атысы, күнің батысы ел қамымен жүр­дім, өте қиын кездерде үкіметті басқар­дым... Ұрпағымды солай жоғалтып алдым...өкінемін. Бұл үшін халқымның алдын­да басымды иіп кешірім сұраймын. Сон­дықтан мына менің жазған-сызғаныма ие болғайсың...», деп соңғы кездері бас­тап жазған 20 беттік естелігін маған бере отырып, баспада жатқан «Парсыша-қа­зақ­ша түсіндірме сөздік», «Араб текті қа­зақ есімдері» кітаптарының шығуын қадағалауымды өтінді. Және кедергілер болса, қолұшын беретін азаматтардың есі­мін атады. Олар: Өзбекәлі Жәнібеков, Манаш Қозыбаев, Әбдуали Қайдаров, Жарылқасын Нұсқабаев еді.

Мынадай жауапты істі аламын деп ойламаған біз қобалжыңқырадық. Ол түрімізден көрініп қалған болуы керек, ауыр науқастан жарығы азая бастаған жанарын бізге тоқтата қарап: «Балам, сен мен үшін ешкімнің алдында ұялмайсың!» деді. Аса бір тебіреніспен, нық айтты. Бізге осы бірауыз сөздің күші алапат әсер етті, ес жидырды. Ол айтты, біз сендік. Шындығында да солай болып келеді. Отыз жылдай архив құжаттарын қарап келеміз, Оңдасыновтың үстінен жазылған бірде-бір арыз хатты әзірге кезіктірген жоқпыз, қаншама әріптесімен, қызметтес болған адамдармен сөйлестік, түйірдей де жаман сөз, теріс пікір айтылмады.

Өткен ғасырдың басы қазақ халқы үшін ауыр болғанын көзі қарақты қазақтың бәрі біледі. Атам заманнан жаз жайлауға, қыс қыстауға көшіп-қонып, дала мәдениеті­нің заңымен өсіп-өркендеп жатқан халықты большевиктер отырықшылыққа зор­лап әкеліп, күнкөрісі, ата кәсібі малынан айырды. Малынан айырылған халық жанынан да айрылды, аштыққа ұшырады, оның соңын ала «халық жауы» деп ұлттың тұлғаларын жойды. Осындай кезеңде әке мен анадан бірдей айырылған бала Нұртас ашқұрсақ жүріп бай өзбектердің бақшасын суғарып, ауласын тазалап, малын бақты, жоқтықтың тауқыметін барынша көріп өсті. Бірақ жасымады. Ол Ғани Мұратбаев Ташкентте жетім балаларға арнап №14 мектеп-интернат ашыпты дегенді ести салысымен сонда келіп, оқуға қабылданды. Қарны тойып, киімі бүтінделді. Білім алуға бар ынтасымен кірісіп, қоғамдық жұмыстың бел ортасында жүрді.

Осы интернатта есте қаларлықтай қы­зық бір оқиға болыпты. Оны бірге оқы­ған досы Бектас Шынарбаев былайша баяндайды: «...директорымыз Сә­дуа­­­қас Османов идеясымен және барша оқу­шы қауымның қолдауымен жас кеңес үкіметінің құрылыс-құрамын оқушылар арасынан құрып, оның басшыларын өз ішімізден, балалардан тағайындап, ойын ойнадық. Бұл бізге – балалардың мемлекет құрамының қандайлық болатынын тез санамызға сіңіруге әсері ұшан-теңіз болды. Бір қызығы, сол ойында Халық Комиссарлар кеңесінің төрағасы болып Нұртас сайланды. Содан тура он алты жыл өткеннен кейін Нұртас шын мәніндегі Халық Комиссарлар кеңесінің төрағасы болып шыға келді. Болашақты болжағандай болған Сәдуақас Османов ағайды Нұртас екеуміз кейіннен талай еске алып едік».

Он алты жылдан кейін Халық Комис­сарлар кеңесінің төрағасы болуы да өте бір қиын кезге тура келді. Нақ осы қызметте болған қазақтың біртуар перзенттері Мұхамедхафи Мырзағалиев, Нығмет Нұрмақов, Сәкен Сейфуллин, Ораз Исаев, төртеуі де «халық жауы» деп атылып кеткен. Ойлап қарасаңыз қорқынышты-ақ, тіршілік дегеннің тәтті дәмін енді татып, өмірге енді араласып жатқанда қанды креслоға барып отыру, жүрегінің түгі бар адам болмаса қиын-ау!

Нұртас Оңдасыновты мұның алдында Қазақстан Коммунистік партия­сының бірінші хатшысы Л.И.Мирзоян «тә­жі­рибем аз» дегеніне қарамай, респуб­ликаның ең үлкен облысы, қарама­ғы­­на Павлодар, Шығыс Қазақстан, орталы­ғы Семей саналатын аймақтың атқару коми­тетінің төрағасы етіп жіберген бо­латын. Ол жақта жарты жыл жұмыс іс­теп, өлкені аралап, жетістігі мен кемші­лі­гін есепке алып, жоспар құрып отыр­ған шақта тосыннан Алматыға, партия­ның Орталық комитетіне шақыртты. Не болғанын, не боларын Нұртас түсінбе­ді. Саясаттың сағат сайын құбылып, қоғам­ды берекесіздік жайлаған тұс емес пе? Кеше ғана барша республикаға үкімін жүргізіп, «Орталықтың» айтқанын екі етпей орындап отырған Мирзоянның өзін бір күнде орнынан алып, (тамыз айында «халық жауы» деп атып тастады) бірінші хатшылыққа А.Н.Скворцов­ты отырғызған түсініксіздеу тұс болатын. Жаңа басшы Оңдасыновты қабылдап, «ертеңгі сессияда Сізді Халық Комиссарлар кеңе­сінің төрағалығына ұсынамыз, қарсы­лық көрсетіп жүрме­ңіз...» дегеніне, «тәжірибем аз...» дей бергенде, «Сіз пар­тия­ның солдатысыз...» деген сөз алдынан тағы шығып, амалсыздан көнгендей болған.

Тағдыр деген пендесінің пешенесіне жазылып қойылады деген рас шығар да, қанша жерден «тәжірибем аз» деп, қашқақтағанмен партия басшылары­ның «таңдауынан» құтыла алмады. Ман­сап қуған біреу болса қуана барып, биліктің тағына қонжия қалар еді. Бірақ Нұртас қуана алмады, оның себебі біреу емес, бірнеше. Рас, тәжірибесі­нің жоқтығы шындық. Бұрын Орман шаруашылығы ­техникумын бітірген соң, Су шаруашылығы институтына оқуға түс­ті. Екі жылдан кейін оқуды уақытша тоқ­тата тұруға мәжбүр болды. Өйткені ауылда жан сақтай алмаған әкесінің іні­сі Дүйсен бес-алты бала-шағасымен кө­шіп келіп, Ташкенттегі Нұртасты саға­лады. Бұл кезде ол да Валентина Ва­си­льевнаға үйленіп, балалы болған кездері. Міне, бір әулетті асырау үшін жұмыс істеу керек болды да, содан Орта Азиядағы жұмысшыларды жоғары оқу орнына даярлайтын факультетке мұғалім болып қызметке орналасты. Одан кейін Қызылорда су шаруашылығында еңбек етті, Семейде атқару комитетінің төр­ағасы болып жарты-ақ жыл отырды. Шынында да бір республиканың Үкіметін басқару үшін бұл тәжірибе аздық ететін еді. Түсініп тұр. Бір елдің экономикасы, ауыл шаруашылығы, мал шаруашылы­ғы, мәдениеті, ғылымы, өнері, қысқасы, бә­­рін басқару бір адамға, өзіне тапсырыл­мақ. Оның үстіне өзінің алдындағы төрт арыстың тағдырын ойласа бойын қор­қыныш билейтін, ол да ет пен сүйек­тен жаратылған жан емес пе? «Не істеу керек? Сенеміз дейді...». Осы бір «сенім» деген де адамды жіпсіз байлап, қарсылық білдіруге мұршаңды келтірмей қояды екен», деп ақырында іштей жігерленді де, «нар тәуекелмен», бар-жоғы 34 жасын­да Нұртас Дәндібайұлы Оңдасынов рес­публика Үкіметін басқаруға кіріскен еді.

«Білімді ел – биік ел» дегенді Нұр­тас Ташкенттегі Орман шаруашылығы тех­­никумында оқып жүргенде қазақ әде­бие­тінен сабақ берген ұстазы Мұхтар Әуе­зовтен мың бір қайтара естіген. «...Әуе­зов арқылы біз әлем әдебиетінің не­­бір інжу-маржанынан сусындап, әр елдің тарихымен, әдебиетімен, өнері­мен таныстық. Көңіліміздің көкжиегі кеңейді. Әр сабақ сайын ұстазымыз, бі­лім, ғылымсыз даму жоқ, басқа халықтар­дан қалмау үшін оқу керек, іздену керек дегенді күн сайын қайталаудан жа­лықпайтын», дейді Нұртас Оңдасынов өз естелігінде. Мұндайда Абай айтпаушы ма еді, «естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі, өзі де есті болады», деп. Естілігі болар, Оңдасынов билік басына келген күннен бастап білім, ғылым, өнер, мәдениет саласын өркендетуді бірден қолға алды.

Әуелі сауатты болмай өркендеуі­міз қиын дей отырып, ақырында сонау ­жиырмасыншы жылдан үздік-создық жү­ріп келе жатқан «елдегі сауатсыздықты жою» мәселесіне нүкте қойып, Үкімет қаулысымен жалпыға міндетті оқу жүйе­сі енгізіліп, балалардың бәрі оқуға тартылды. 1939 жылы жүргізілген халық санағы бойынша, Қазақстан халқының 76,3 пайызы сауатты болып, бұрын Одақ бойынша соңында жүретін Қазақстан сауаттылығы жағынан 5-орынға көтерілді. Ойланып қарасақ, осы пайыздардың артында қаншама еңбек, ұйымдасты­ру жұмыстары тұр десеңізші. Нұртас ­Оң­дасынов тек ұстазы Мұхтар Әуезовтің ғана емес, жалпы алаштықтардың асыл арманын іс жүзіне асырған бірден-бір басшы. Тағы да қандай кезде іске асырды десеңізші, неміс-фашистерімен ­со­­­ғыс жылдарында. Ер-азаматтар соғысқа ­ке­­т­іп, бар ауыртпалық елде қалған қарт­тар мен әйелдерге, балаларға түскен кез­де, майданға оқ-дәрі, жылы киім, азық-түлік жіберіп отыру солардың мойнын­да болды. «Бәрі майдан үшін, бәрі жеңіс үшін!» деп, жан беріп, жана алысқан шақ туды. Түптің түбінде әділдіктің жеңетініне, неміс-фашистерінің тізе бүге­тініне Үкімет басшысы Нұртас Оңда­сынов жұртты да сендіріп, өзі де се­ніп, көпті еңбекке жұ­мылдыра білді. Басшылықты жылы кабинетте отырып емес, елді аралап, қасына екі көмекшісін алып, мөрін қалтасына салып, туындаған мәселені орнында шешіп отырған. Мұны куәгерлер аңыздай етіп айтады.

«Адам өзіне сұрақ қоюды тоқтатқан жерде өмірдің дамуы да тоқтайды» дейді данышпандар. Әсіресе бұл ел басқар­ған басшыларға тікелей айтылса керек. Бір­де бізге Нұртас Дәндібайұлының: «балам, мен Үкімет басына келген күннен бас­тап, басым жастыққа тигенде халқым­ның жағдайын қалай жақсартсам екен, қалай ғылымды, білімді, мәдениетті елге айналдырсам екен деп жатып, осы оймен орнымнан тұратынмын. Осы сұрақтарды өзіме үнемі қоюмен, соған жауап іздеумен өттім...» дегені бар еді. Бүгінде біздер бұл сұрақтардың жауабын оның өмір жолынан, республикада атқарылған қадау-қадау күрделі құрылыстар мен өнер, мәдениет ошақтарының ашылуы­нан табамыз, Қазақстанның 1938 бен 1951 жыл аралығында жазылған тарих­ бет­терінен, архив құжаттарындағы «Халық­ Комиссарлар кеңесінің төр­аға­сы ­Н.Оң­да­сынов», 1946 жылдан атауы­ өзгерген­мен мәні қалған «Қазақ КСР Министр­лер кеңесінің төрағасы Н.Оңдасынов» деп қол қойған қаулы-қарар­лар мен шешімдерден көреміз.

Бұл қайдан шыққан батылдық, бұл қан­дай батырлық? Кеңестер одағы бола ма, болмай ма деп, майданда жауын­герлеріміз жан беріп, жан алысып жат­қанда Оңдасынов басқарған Үкіметтің республика ішінде атқарған сан-сала­лы шаруалары бізді таң қалдырады. Ұстазы Әуезовтің: « ...іс басында жүрген азаматтардың, сол замандардан белгі болып қалмауы ұят. Қолдан іс келетін заманда елдің бір тілегін орындай алмау – ұят іс» дегенін жадында сақтап қалған Нұртас, ел билігі қолына тиген күннен бастап ел сенімінен шығып, ұят­қа қалмауды ғана ойлағандай көрінеді. Газеттен бір ғана мақаласын оқып, та­нып, Жезқазған даласында экспеди­цияда жатқан Қаныш Сәтбаевты, «Алаш» партиясының мүшесісің» деп қа­шан алып кетер екен» деп, күпті кө­ңілде отырған жас геологті Мәскеуге шақыртып, Қазақстанның өкілеттілігінде кездесіп, пікірлесіп, ақырында КСРО ҒА президенті В.Коморовпен таныстырады. Оңдасынов академикке «Қазақстан­ның жеке Ғылым академиясының болға­нын қалаймыз, көмектесіңіз...» дегені­не, мысқылмен: «ашайық, оны кім басқара­ды, президентікке кімді қоймақсың?» дей­ді. Сонда Нұртас Оңдасынов аспай-саспай, бірден «Қазақстанның болашақ Ғылым академиясының президенті Қаныш Сәтбаев, Том университетін бітірген, геология саласында зерттеу еңбектері жетерлік...» деп таныстырады. Маңдайы жарқырап, бұйра шаштары толқынданып жатқан, келісті келген жас жігітке қарап, ойланып отырып, «онда әуелі Ғылым академия­сына корреспондент-мүше етейік...» дейді. Өз естелігінде осы сәтті еске алған Оңдасынов: «орнымнан тұра салып Қанышты құшақтап, құттықтай беріппін» дейді.

Содан соғыс жылдарының өзінде Үкіметтің қолдауымен 16 ғылыми-зерттеу институты ұйымдастырылып, нәти­же­сінде, 1946 жылы республикадан тұң­ғыш Ғылым академиясы құрылып, оның президенттігіне Қаныш Сәтбаев сайланады. Бұл қазақ халқының ғылым мен білімге деген ұмтылысын көрсететін тарихи оқиға болып еді. Нақ Нұртас Оңдасыновтың қолдауымен, қажет бол­ған жерінде талап етуімен дәл сол соғыс жылдарында Қазақ мемлекеттік кон­серваториясы, Шет тілдер институты, одақ бойынша дара оқу орны – Қыздар педа­гогика институты, Дене тәрбиесі ­институты, ­жабылып қалып өзі Сталин­ге кіріп жүріп аштырған Шымкент технология институты, Қарағанды медицина институты және облыстар­дан екі жылдық мұғалімдер институттары ашылды. Жастардың жоғары оқу орын­дары мен техникум, училищелерге оқу­ға түсу ынтасы өсті. Қазақстанда 1941 жылы жоғары оқу орындарының саны 20-ға жетіп, оларда 10,5 мың студент оқыды. Бұрынғы көшпелі қазақтың балалары аз уақыттың ішінде ана тілін­де: инженер, құрылысшы, геолог, мұға­лім, дәрігер секілді мамандықтарды мең­геріп, халық шаруашылығының әр саласына аттанды. Белгілі тарихшы Талас Омарбековтің: «Біздің қазақ болып қалуымыз Оңдасыновтай тұлғалардың арқасы» деуіне қосылмасқа амалыңыз жоқ. Кеше ғана «ұлтшылсыңдар», «алаш­сыңдар» деп талайды атып жібер­ген отаршылдардың өктемдігінен қо­рық­пай, соғыс жылдарының өзінде респуб­ликаның ғылым, білім, мәдениетін, ақы­рын-ақырын көтеріп жатқан Нұртас Оңдасыновты «нағыз басшы, ұлттың жанашыр тұлғасы» деп қалай айтпайсыз, мойындамайсыз. Алаштықтардың арманын орындаған батыр басшы деп айтсақ та артық болмас.

Н.Оңдасынов соғыс басталған кезде «Ленфильм» мен «Мосфильмнің» Өзбекстанға эвакуациямен кетіп бара жат­қанын естіп, оларға өзі хабарласып: «бар жағдайларыңызды жасаймыз, Қазақстанға келіңіздер» деп шақырып алады. Үкімет тарапынан кино түсіру ала­ңы, баспана, жалақы, азық-түлікпен қам­тамасыз етеді. Төрт жылдың ішінде 30 фильм түсіріледі. Олар: «Иван Грозный», «Біздің қаланың жігіті», «Райком секретары», қазақ өмірін суреттейтін «Абай әндері», «Қазақша концерт», «Алып жай­лы ән» фильмдері. Бүкілодақтық кине­матографистер институтының Алма­тыда болуының нәтижесінде 1944 жылы тұңғыш «Қазақфильм» киностудиясы құ­рылды. Осы кезеңнен бастап қазақ кино өнерінің шын тарихы басталды десек­ болады. Бұл фактіні анықтайтын ­архив құжаттары біздің қолымызда жетер­лік, әрине.

Оңдасыновпен қызметтес болғандар оның мына бір қасиетін жиі айтады. Ол іссапармен барған жерінен өнерлі, ән айтатын, домбыра тартатын жастарды, ал ел тарихынан, шежіреден хабары бар қартты іздеп, сұрастырып отырады екен. Сол әдетімен Қостанайдың Шөптікөл аулында терезе алдында саз балшықтан салынған қой мен ешкі, жылқы мүсінін көріп қалады да, кім салғанын сұрастырса, ат бағушы бала Хакімжан болып шығады. Бірден оны Алматыға шақыртып, оқуға орналасқанша үйінде тұрғызып, сосын Алматының көркемсурет училищесіне орналастырады. Оны бітірген соң Харь­ковтің көркемсурет институтына жолдамамен жіберіп, «Хакімжан Наурыз­баев» деген қазақтың тұңғыш мүсіншісін тәрбиелеп шығарды. Сондықтан да Нау­рыз­баевтың «Қайраткер басшы Оңда­сынов болмағанда, мүсінші Наурыз­баев та болмас еді», дегені шындық.

Отыз жылдан аса Қазақстан Респуб­ли­касының билігінде болған Д.А.Қонаев­ты үлкен саясатқа әкелуі де осы оқи­ға­­ға ұқсас. Лениногорға іссапармен бар­ған­­да жас, білімді, түр-тұрпаты келісті ­Д.Қо­наевты көріп, ақырында өзіне өн­діріс­ті басқаратын орынбасарлыққа, сол кез­дегі бірінші хатшы Н.А.Скворцовқа айтып отырып, шақыртып алады. Ол содан Оңдасыновтың 10 жыл орынбасары болды. Қонаевтың: «мен ұсақ-түйек шар­уадан мемлекеттік маңызы бар мәселені екшеп алуды сол кезде үйрендім», деуі Н.Оңдасыновтың тәлім аларлықтай кемел басшы болғанын дәлелдеп тұрса керек. Соғыс жылдарында, әсіресе түсті металлургия жоғары қарқынмен дамыды. Шымкент зауытының қорғасы­ны одақтағы ең таңдаулы деп танылып, Балқаш мыс қорыту, Лениногор, Зыря­нов полиметалл зауыттары жұмысын бұ­рынғыдан да жандандырды. Шымкент қорғасын, Ащысай, Қоңырат кеніш­тері, Ақтөбе ферроқорытпа зауыты, Текелі ­полиметалл, Жезқазған мыс бал­қыту комбинаты, Қарсақпай, Ертіс мыс балқыту зауыттары бірі ұлғайтылып, бірі жаңадан салынды. Соғыс уақытының ­талабы солай болды.

Бүгінгі әлемге аты мәшһүр қара металлургия зауытының іргесі сол кезде қаланып, қасынан қала тұрғызылып оған «Теміртау» деген атауды берген Үкімет басшысы Нұртас Оңдасынов екенін қазір біреу білсе, біреу білмейді. Мына бір оқиғаны да ол кісінің өзінен естіп едік: «...металл қорытатын зауытты салуын салдық, бірақ онда жұмыс істейтін қазақ жастары мүлдем болмады. Содан, екі мың қазақтың жас жігіттерін респуб­лика бойынша жинап, комсомолдық жолдамамен Донбас пен Кузбасқа оқуға жібердік. Олар металл қорытудың қыры мен сырын үйреніп, Теміртауға келіп еңбекке араласты. Қызық болғанда екі-үш жылдан кейін олардың алды туған ауылдарына кете бастады. Үкімет алдында «Неге?» деген сұрақ туды. Өмір заңы емес пе, сөйтсек олар отбасын құрып, ұрпақ сүйгісі келеді екен. Содан рес­публика бойынша ұран көтеріп, ішін­де мұғалім, дәрігері, құрылысшысы бар ­500 қыз-келіншекті комсомолдық жолда­мамен Теміртауға жібердік. Жағдайларын жасадық. Кешікпей жас отау құрған­дар көбейіп, металлургтер қаласының жаңа ұрпағы өсіп-жетіліп, Теміртаудың іргесі мығымдала түсті...».

Тағы да соғыс жылдарында бір ғана эвакуациямен келген 142 зауыт пен фаб­­­риканың, аса құпиялы оқ-дәрі шы­ға­­ратын 9 зауыттың көшіп келуі, олар­дың соңында 100-ден аса жұмысшы-мамандары бар, жиырмадан аса жоғары оқу орындары, театрлар, жетім бала­лар мен қарттар үйі... бұған қоса депор­тацияға ұшыраған: шешен-ингуштар, қарашайлар, балқарлар, немістер мен поляктар... жаралы солдаттарды қосатын болсақ, бас-аяғы Қазақстанға екі миллионнан аса адам келіпті. Зауыттарды орналастыру, жұмысшыларын баспанамен, азық-түлікпен қамтамасыз ету... бәрін ойдағыдай шешу ел Үкіметінің мойнында болды. Бұған тағы тылдағы еңбекті ұйымдастырып, майданды азық-түлікпен, жылы киіммен қамтамасыз етуді қосыңыз... Мәселе мың. Оны шешуге күш-қайратың жете ме? Сыналар тұс. Қандай күрделі уақыт. Сондық­тан болар Оңдасынов: «балам, біз со­ғыс кезінде тәулігіне 25 сағат жұмыс істе­дік, каби­нет­те қондық, үйге тек киім ауыстыру үшін ғана баратынбыз...», ­деп айтқан еді.

Ел бірлігін, тұтастығын сақтау­да Нұртас Оңдасынов еңбегі ерен. Басқа­лар қолдарындағы билігімен басқар­са, Оңдасынов – бойындағы парасаты­мен басқарған басшы. Ол ең әуелі өзіне, сосын халқына барынша адал болған на­ғыз басшы. Нұртас Оңдасынов, бірінші­ден, «қандай қиын кездерде ел басқарсам да ешкімнің жаны мен қаны мойнымда жоқ – арым таза», екіншіден, «ешкім­нен ешқашан пара алған емеспін – қолым таза», үшіншіден, «ешқашан ешкімнің руын, жүзін сұраған емеспін – жүзім таза», деп, өз ұстанымы мен қоғамдағы ор­нына баға беріп кеткен біртуар тұлға.

Гүлсім ОРАЗАЛЫҚЫЗЫ,

оңдасыновтанушы, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты