Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттікпен ынтымақтастық аясында Ядролық физика институты Қырғызстанға қатерлі ісік пен жүрек ауруларын диагностикалауда қолданылатын молибден-99/технеций-99 генераторын жөнелтті. Қырғызстанға радиофармацевтикалық препараттарды жеткізу денсаулық сақтау жүйесін нығайту мен көрші ел тұрғындары үшін озық медициналық технологиялардың қолжетімділігін арттырудағы маңызды қадам саналады.
Былтыр Астанада Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев пен Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік бас директоры Рафаэль Гросси Қазақстан мен Агенттік арасындағы 2023–2028 жылдарға арналған елдік бағдарламаға қол қойған болатын. Бағдарлама атом энергетикасы инфрақұрылымы, ядролық және радиациялық қауіпсіздік, азық-түлік қауіпсіздігі және ядролық медицина сияқты төрт басым бағытты айқындайды.
Молибден-99 – диагностикалық зерттеулер жасауда Технеций-99т генераторлары өндірісінде қолданылатын шикізат. 99mTc қалқанша және сілекей бездерін, мидағы ісіктерді, жүрек сцинтиграфиясын және басқа ішкі ағзалар жұмысын сканерлеуде қолданылады. Радионуклидті диагностиканы қолдану өте ерте кезеңде адам ағзасындағы ауытқулар мен патологияларды анықтауға, уақтылы ем алуға мүмкіндік береді.
Бүгінде Ядролық физика институты – елімізде радиофармацевтикалық препараттарды өндіру үрдісінің халықаралық стандарттарға сәйкестігін растайтын GMP сертификаты бар жалғыз ұйым. Сертификат институтта өндірілетін дәрілердің жоғары сапасы мен қауіпсіздігін айғақтайды. Мұнда радиоизотоптар, яғни диагностика мен терапияға арналған сертификатталған дәрілік препараттар өндірісі жолға қойылған. Қазіргі кезде елімізде өндірілетін радиофармацевтикалық препараттардың 75 пайызға жуығын институт мамандары өндіріп, Алматы, Шымкент және Семей қалаларындағы медициналық мекемелерді қамтамасыз етіп отыр.
Қатерлі ісік ауруларын емдеу мен ерте диагностикалауда медициналық және өнеркәсіптік мақсаттағы радиоизотоптарды өндірумен байланысты радиациялық технологияларды қолдануға қажеттілік артып келеді. Осы мәселені шешу және импортқа тәуелділіктен арылу мақсатында Ядролық физика институты ғалымдары соңғы жылдары аса маңызды медициналық изотоптар мен радиофармпрепараттар технологияларын әзірлеумен айналысып жатыр. Қазақ радиология және онкология институтында орнатылған онкологиялық, басқа да ауруларға диагностикалық зерттеулер жасайтын позитронды-эмиссиялық томографта, Президент Іс басқармасы Медициналық oрталығы базасында ашылған онкологиялық клиникада қолданылатын генераторлар Ядролық физика институтында өндіріледі. Тәжірибе көрсеткендей, институтта қатерлі ісікті емдеуде қолданылатын радиофармпрепараттар еліміздің медицина саласында ғана емес, шетелдерде де сұранысқа ие бола бастады. Ал өнеркәсіпке арналған радиоизотоптар өндірісі заманауи жетістіктер қатарында. Қазіргі кезде институт кобальт-57 радиоактивті изотопын Германия, Франция, Ресей нарығына экспорттап жатыр. Түркия Республикасына аталмыш изопты тасымалдау жоспарланып отыр.
Ғалымдар ядролық физика ғылымының іргелі және қолданбалы жаңалықтарын медицинамен қатар өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс саласы мен археологияның игілігінде пайдаланып келеді. Радиоизотоптар мұнай, металлургия саласында да кеңінен қолданыс табуда. Дефектоскопия саласы үшін гамма сәуле шығаратын радиоизотоптар да нарықта үлкен сұранысқа ие. Институт базасында өндірілетін жараны зарарсыздандырып, инфекциядан қорғайтын «Aqua dress» медициналық-косметикалық стерильді гидрогельді таңғыштары мен теріге арналған шунгитті маскалар осы саладағы өндіріске серпіліс беріп отыр. Ғылым қорының грантын жеңіп алған институт қазіргі таңда халықаралық стандартқа сай гидрельді таңытқыштар өндірісін дамытуды көздеп отыр.
Институтта орналасқан ССР-Қ реакторындағы нейтронды радиография мен томография қондырғысы рентгенмен салыстырғанда оның бейтарап бөлшек ретінде тереңдете зерттейтін ерекшелігінде. Мұнда 3D моделі арқылы 3-4 см қалыңдықтағы болатты, 10 см темірді де, тасты да сканерлеуге болады. Оның көмегімен кен орындарынан табылған бұйымдарды зерттеу ғалымдар жұмысын әлдеқайда жеңілдетіп отыр. Нейтронды томографияның жетістігі бүгінде археология саласында да жемісін беріп жатқаны белгілі. Осы орайда Есік қорғанынан табылған Сақ дәуіріне тиесілі адамның жақ сүйегін түсіріп, тісінде судың қалдықтарын зерттеу әдісі Орталық Азияда алғаш рет қолданысқа енген болатын. Сонымен бірге ядролық физикадағы жетістіктердің бірі ретінде литий ионды батареялар өндірісін атауға болады. Литий ионды батареялар ұялы телефондарды және электромобильдерді қуаттауда пайдаланылады. Соңғы жылдары қолға алынған бұл бағыт жасыл энергиядағы жетістік саналады.
Қазіргі таңда шикізаттық емес әлеуетімізді дамытуда институт ғалымдары радиациялық өңдеу әдісі арқылы, сондай-ақ судан тарайтын аурулар, сәулеленген суда болатын химиялық реакциялар, зиянды органикалық заттардың, зиянды микроорганизмдерді жоюға қатысты жобаларды өндіріске енгізу бағытында да кешенді жұмыстар істеп жатыр.
АЛМАТЫ