Әлемнің әйгілі жазушысы Әбдіжәміл Нұрпейісов – 100 жаста. Қазақстанның Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, соғыс ардагері Әбдіжәміл Кәрімұлының шығармашылығы ғасыр шеңберіне сыймайды.
Әбдіжәміл Нұрпейісов – қазақ әдебиетіне, әлем әдебиетіне өлмес шығармалар ұсынған дара дарын иесі. Әбеңнің шығармашылықтағы асқан жауапкершілігі, жан аямас қайсарлығы аңызға бергісіз. Лев Толстой «Соғыс және бейбітшілік» романына 12 рет өзгеріс енгізіп, қолымен көшіріп жазса, Әбең «Қан мен тер» трилогиясын 13 рет көшіріп жазып тезден өткізген. Бұндай ерлік екінің бірінің қолынан келе бермесі анық. Бұлай жасау оқырмандар мен рухани әлем алдындағы шексіз адалдықтан болар.
Мен Әбеңнен құмды шөлде, сортаң жерде өсетін өміршең қасиетке ие жұп-жұмсақ, жап-жасыл жыңғылдың, шөлде, түзде құмды тосып қасқайып тұрған сексеуілдің, мың жылдармен мұңдас тораңғының бейнесін көрем. Әбеңнің шығармаларында тіршіліктің нәрі – тұздың, дәннің, теңіздің қасиеті бар... Қара қосқа жылу сыйлап, таңға жететін сексеуілдің шоғындай қызу, шынайы өмір бар.
Әлемдік шығармашылық тәжірибеден қарағанда жазушылар кесек туындылар, әсіресе ауқымды роман жазардан бұрын кішігірім шығармалар жазып, жазу машығынан өтетіні белгілі. Әбдіжәміл Нұрпейісов бұл қағиданы бұзып, шығармашылығын бірден романнан бастаған жазушы.
Әбең соғыстан кейін 1949 жылы «Курляндия» романын бастап 1950 жылы жарыққа шығарды. Кейін «Күткен күн» деген атпен жарияланып, Қазақ КСР-нің сол кездегі Жамбыл атындағы республикалық сыйлығына ие болды. Бұндай жетістік екінің бірінің қолынан келетін іс емес.
Қазақстанның Еңбек Ері, әлем әдебиетіндегі қайталанбас қаламгер Әбдіжәміл Нұрпейісовтің шығармашылығы ғасырлар бойы қалың оқырманның рухани азығы болатыны айдай анық.
Өзінің бояуы қанық, көркем де шырайлы тілмен кестеленген прозалық туындыларымен дүние жүзіндегі атақты жазушылар қатарына енген Әбдіжәміл ағамызды түркі тектес елдердегі бауырлары Түркі дүниесінің тарлан таланты ретінде мақтанышпен ауызға алып отырамыз. Әлемнің көптеген тіліне аударылған классикалық шығармалары әдебиет тарихынан ойып орын алды деп сеніммен айта аламыз.
Кезінде «Курляндия» романымен жарқ етіп көрінген жазушы ағамыз қалың оқырманды бірден баурап алды. Байқап отырсақ, әдебиеттегі тұңғыш қадамын бірден романнан бастаған жазушылар өте сирек көрінеді. 4-5 жыл табан аудармай жазып шыққан бұл шығарма оқырмандар мен әдебиет сыншылары тарапынан жоғары бағаға ие болды.
Қазақтың көрнекті жазушысы, зерттеуші ғалым Рымғали Нұрғали «Қан мен тер» романы туралы былай дейді: «Тарихи-революциялық тақырыпқа жазылған қазақ романдарының ішінде жанрлық-композициялық, стильдік тұрғыдан «Қан мен тер» трилогиясының өзгешеліктері мол.
Біріншіден, шығармада дәуір тынысын 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінен бастап, Колчак, Дулатов армияларының талқандалған шағына дейінгі мерзім кең қамтылып суреттеледі.
Екіншіден, «Қан мен терде» басқа туындыларда аталып қана өтетін патшашыл ақ әскердің тіршілік келбеті мейлінше толыққанды бейнеленеді.
Үшіншіден, романдағы авторлық мақсат, сюжеттік арналар, көркемдік зерттеу нысаны жаңа.
Төртіншіден, Ә.Нұрпейісов сан алуан қасиеттерімен қалыптасып болған әлеуметтік-психологиялық талдау өнерінің қазақ топырағындағы жетілген өресін танытады» деген пікір айтады. Осы айтылғандай Әбеңнің «Қан мен тер» трилогиясы толқулы, толқынды дәуірдегі ескі мен жаңаның алмасқан, жаңа-жаңа ғана жолға түсіп жатқан өліара кезеңдегі адам тағдыры, күнкөрісі, әлеуметтік ахуалы, махаббат сезімі, кейіпкердің ішкі толғанысы арқылы ашылған, ұлттық мінез көрініс тапқан – замана айнасы.
Әбдіжәміл Нұрпейісов қазақ әдебиетінің ұлы тұлғасы ғана емес, әлемдік әдебиеттің ұлы тұлғасы, түрік әдебиетінің шолпан жұлдызы. Қанында, жанында қазақ рухы, ұлы дала философиясы, оның бүкіл өмірімен тағдырлас, тамырлас, «Қан мен тер» романы аса символикалық роман. Жазушы ұлы қазақ еліне қанын арнаса, тағдырын арнаса, өмірін арнаса, тұла бойына тері қонса, осы терімен, шығармашылығымен халқының ұлы. Ол өзінің әділ, пәк, дара болмысымен, адамгершілігімен қазақ халқына өнеге, үлкен сабақ қалдырды.
Жазушы үшін алты Алаш елі – орны бөлек ұлы халық! Ол қазақ әдебиетін биік аренаға шығарды, қазақтың зиялы дүниесін әлемге танытты. Жазушының халқы алдындағы ұлы миссиясы да осы биік қасиет еді.
Әбдіжәміл Нұрпейісов қазақ әдебиетінің ғана жарық жұлдызы емес, бүкіл түркі әлемінің мақтанышы, шығармашылық шеберлігі қайталанбайтын әлемдік деңгейдегі біртума талант, бірегей құбылыс.
Бүгінгі мерейтой – тек жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің ғана емес, әлем әдебиетінің де айтулы іс-шарасы.
Сұлтан РАЕВ,
Қырғыздың халық жазушысы,
Тоқтағұл атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
ТҮРКСОЙ халықаралық ұйымының бас хатшысы