30 тамыз күні елімізде Ата Заңымыз – Конституцияның қабылданғанына 15 жыл толуына орай үлкен мерекелік шаралар ұйымдастырылуда. Өйткені, мұны ұлы мереке десек, қателеспейміз.
Осыдан 15 жыл бұрын, яғни 1995 жылы 30 тамызда өткен республикалық референдумда бүкілхалықтың дауыс беруімен Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы қабылданды. Онда референдумға қатысқан халықтың 90 пайызы Ата Заңымыздың қабылдануын жақтап дауыс берген еді. Сол кезден бастап бұл күнді мемлекеттік мереке – Қазақстан Республикасының Конституциясы күні ретінде атап өтіп келеміз.
Алайда Ата Заң күнін 1995 жылмен ғана байланыстырсақ, қателік болар еді. Өйткені, бұрынғы кеңестік жүйеден кейінгі кезең біздің еліміздің егемендігін жоғары құқықтық дәрежеде нығайтуды талап етті.
Тәуелсіз Қазақстанның Конституциясына қалыптасқан әлемдік стандарттарға, адам құқықтарын қорғау жөнінде декларация мен басқа да халықаралық актілерге жауап беретін, дамыған елдердің құқықтық кеңістігінде орын алған озық нормалар мен ережелер енгізілді. Сондай-ақ, Қазақстанның мемлекеттік егемендік алған сәтінен бастап қабылданған нормалар – мемлекеттің тәуелсіздігі, биліктің бөліну қағидаттары, қазақ тілін мемлекеттік тіл деп, Президентті Мемлекет басшысы ретінде тану, сонымен қатар мемлекеттік билік органдарының арасында тепе-теңдік және тежемелік жүйесі мен адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау секілді мәселелер де енді.
Мемлекетіміз жыл сайын ауқымды әлеуметтік міндеттерді қабылдап келеді. Кедейшілікпен, жұмыссыздықпен күрес жүргізілуде. Бұл кешенді шаралар адам әлеуетінің дамуын тиімді қалыптастыруға және өмір сүрудің сапасын арттыруға тұрақты негіз болуда.
Мемлекет пен қоғам үшін Конституция басқа заң актілерімен салыстырғанда негіз қалаушы сипатқа ие. Ол қоғамның барлық мүшелерінің, барлық азаматтарының мүдделерін қорғап қана қоймай, реттеп те отырады. Яғни, мемлекеттік құрылыстың негізін, оның ұлттық-аумақтық құрылымын, адам мен азаматтың негізгі құқықтарын, бостандықтарын және міндеттерін, мемлекеттік билік пен басқарудың ұйымдастырылуы мен жүйесін бекітеді, құқықтық тәртіп пен заңдылықты орнатады. Сондықтан, конституциялық нормалар – мемлекеттік органдардың, саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың қызметінде негіз қалаушы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы тек әрбір азаматтың, әсіресе, жас ұрпақтың өмір сүруіне қолайлы жағдай туғызып қана қоймай, сонымен қатар өз халқына тұрақтылықтың кепілі болады. Халық өзі дауыс беріп қабылдаған заңын әрдайым әділ деп есептейді. Ата Заңға құрмет болмайынша, оны қастерлеу ішкі қажеттілікке айналмайынша, заңның құдіреті кемшін болып келеді. Конституция нормалары іс жүзінде жақсы жұмыс істеу үшін оны бұлжытпай орындау азаматтардың күнделікті дағдысына, үйреншікті әдетіне айналуға тиіс. Ал, әртүрлі амал-айламен оны айналып өтуге тырысушылық өркениетті елдің мәдениетіне жатпайды.
Бірақ, біздің қоғамымызда сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстар, құқық бұзушылықтар жоқ емес, бар. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң бекерден-бекерге шығып отырған жоқ. Бұл қылмыстың дәрежесі қоғамға, мемлекетімізге едәуір қауіп төндіріп, алға басуымызға бөгет бола бастады. Сондықтан, азаматтық қоғамға жат бұл құбылысқа қарсы күреске баршамыз атсалысуымыз керек.
Конституцияны және заңдарды қабылдаған соң оларды мүлтіксіз орындау қажет. Әрине, қалың көпшіліктің заңды жаппай мойындауын, іштей түйсініп сезінуін, өз өмірінің басты ережесіне айналдыруын қамтамасыз ету оңай шаруа емес. Біздің Конституцияда қоғам дамуындағы барлық жағдай қарастырылған, біз тек оны өз мәнінде орындасақ болғаны.
Конституция бір күндік құжат емес, оның мүмкіндігі бүкіл болашаққа бағытталады. Ал, халық жұмыла қабылдаған Конституцияның өміршеңдігі уақыт өткен сайын барынша айқындала түсуде. Алайда, өмір ағыны қоғамның дамуына да түрлі өзгерістер әкеледі. Соған орай басты құжат – Конституцияның өзі өзгерістерді қажет етеді. Осыдан екі жыл бұрын, яғни 2007 жылы да Конституцияға аздаған өзгерістер енді. Сол кезде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың былай дегені есімізде: “Ең әуелі қолданылып жүрген Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет. Біздің Конституциямыздың демократиялық қоғамның міндеттеріне сәйкес келетіні әлемде танылып отыр. Дегенмен де оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу – демократиялық жолмен қадам басқан Қазақстан үшін уақыт талабы”.
Сөйтіп, 1998 және 2007 жылдары енгізілген өзгертулер Ата Заңымыздың тиімділігін арттырды. Парламент өкілеттілігін кеңейту, басшылардың кейбір санаттарын, соның ішінде өңір басшыларын сайлау секілді өзгерістерді қазіргі таңдағы билік институттарын демократияландыруға да жатқызуға болады, саяси партиялар мен қозғалыстардың қызметі мен елдің өміріне азаматтық қоғам бірлестіктерінің белсенді араласуымен де байланыстыруға болады. Конституцияға тағы бір толықтыру 2010 жылы енгізілді – тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуына қосқан зор үлесі үшін елдің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа заң жүзінде “Елбасы” деген атақ бекітілді.
Мемлекетіміздің темірқазығы болып саналатын Конституциямыздың кіріспесі “Ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы” деген сөздермен басталады. Мұның өзі көпұлтты еліміз халқының достығы, татулығы, бейбітшіл және өзара сыйласым қатынастарын қолдайтындығымен байланысты. Осы тұрғыда Конституция қоғам мүшелерінің уайым-қайғысыз және бейбіт өмір сүруінің алғышарты болып табылады. Өйткені, Ата Заңда қоғам мүшелерінің әлеуметтік, саяси және экономикалық құндылықтарға қатысты ең озық ой-пікірлері жинақталған.
Ата Заңымыз бекітіп берген шектерден аспай, жалпыға бірдей сыйымды қалыптарды ұстана отырып, бейбіт және тату, тұрақтылық жағдайында өмір сүру – бұл бүгінгі күннің басты талабы. Осы ретте “демократиялап” ұрандап жүріп, адамның құқықтары мен бостандықтарына, ұлттық болмысымызға қарама-қайшы келетін демократиялық тетігімізден көз жазып қалмауымыз керек.
Ата Заңымызда азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары нақты көрсетілген және оларға шынайы кепілдік беріледі. Конституцияда адам және оның құқықтары мен бостандықтары жөніндегі ереженің бекітілуі әр азаматты қорғауға деген ұмтылыстың көрінісі. Қазақстан Республикасы адам құқықтарын реттейтін көпжақты халықаралық актілердің қатысушысы болып табылады. Бүгінде елімізде қоғамның әр түрлі қоғамдық-саяси күштері арасында өзара сыйластық қарым-қатынас, саяси және экономикалық тұрақтылық, азаматтық бейбітшілік, әлеуметтік, ұлттық бірлік пен келісім орнаған.
Елбасымыздың Ата Заңда көрсетілген конституциялық ауқымда жемісті жұмыс істеп отырғанына бүкіл ел куә. Оның дәлелі ретінде еліміздегі саяси тұрақтылықты, кейбір қиындықтарға қарамастан макроэкономикалық деңгейдегі ілгерілеуді, отандық өнеркәсіпті жандандыруға шетел инвестицияларын көптеп тартуды, шикізат көздерін игеріп, жер асты байлықтарын экономиканы аяққа тұрғызуға пайдалануды, алыс-жақын шетелдермен оңды қатынастар орнатып, еліміздің руханиятын, қорғанысын дамытуға күш салуды және басқа сан-салалы жетістіктерді айтуға болады.
Кейінгі жылдары Конституциямыздың негізінде Қазақстанда өмірдің барлық салаларында маңызды реформалар жүргізілді. Осының нәтижесінде Қазақстан Республикасы өз мемлекеттілігін қалыптастырып, ұлттық тәуелсіздігінің негізін қалады, елдің территориялық тұтастығын, шекараның бұзылмауын қамтамасыз ете білді, әлемдік рынокқа кірді, осы заманғы ақша-несие жүйесін енгізді.
Ата Заңымыз қабылданған кезден бері өткен 15 жылда Қазақстан өмірдің барлық салаларында үлкен жетістіктерге қол жеткізіп, бүкіл ТМД елдері арасында жетекші орынға шығып отыр. Бірақ, сарапшылардың пайымдауынша, 1995 жылы қабылданған Конституцияның ең маңызды жетістігі осы жылдары Қазақстан Республикасында бейбітшілік пен тыныштықтың берік орнығуы болып табылады.
15 жылдық белесті еркін еңсерген Ата Заңымыз үшін алда әлі талай сынақтар тұрғаны анық. Сондықтан өткеннен ой түйіп, жарқын болашаққа ұмтылатын кез келді. Ең бастысы, елімізге деген сүйіспеншіліктен, Ата Заң алдындағы ар-ождан тазалығы мен адамгершілік қасиеттерден ажырамасақ, кез келген мұрат-мүдделеріміз орындаларына сеніміміз мол. Қоғамның қай саласында болмасын моральдық жұтаңдықтан сақтанған жөн. Экономикалық тоқырау мен саяси ыдыраудың, қоғамдық азғындаудың астарында адамзаттың рухани жұтаңдануы жататынын естен шығармасақ абзал.
Жалпы, 15 жыл бұл нақты қорытынды жасайтын уақыт емес, жасалған жұмыстарға баға беретін кезекті кезең ғана. Қазіргі таңда біз конфессияаралық келісімнің болуына, тұрақтылыққа, экономикадағы табыстардың барлығына да Конституцияның негізінде қол жеткіздік деп толық айта аламыз. Бұл таңдауды бағалауымыз және құрметтеуіміз қажет, Ата Заңмен өмір сүру – бұл демократияның жоғары мектебі болып саналады.
Сондықтан да, барша отандастарымызды келе жатқан ұлы мереке – “Конституция күнімен” құттықтаймын! Ата Заңымыз ардақтала берсін, ел аман, жұрт тыныш болсын!
Абу-Али САТТАР, Қарағанды қаласының прокуроры.