Қазақ сөз өнерінің, оның ішінде өлең өрімінің өзіндік өзгешеліктері, тағылымды тарихы бар. Бұл бағытта алуан ізденіс, зерттеу еңбектері де көп. Осы тұста, атап айтқанда “Білім” баспасынан Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының доценті Үсенова Айгүлдің “Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері” атты ғылыми монографиясы жарық көрді. Бұл жұмыста автор қазақ өлеңінің құрылымдық жүйесінің әртүрлі мәселелерін ғылыми зерделейді. А.Байтұрсынов, Е.Ысмайлов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, З.Қабдолов сияқты қазақ өлеңтануының негізін салушы ғалымдарға иек арта отырып, өлең құрылысының дамуының дәуірленуі, мазмұн мен түр сабақтастығы, қазақ поэзиясындағы көне дәуір поэзия үлгілерінің әуендік қырының жаңғыруы, қазіргі поэзиядағы дәстүрлі интонациялық жүйелердің көріну, жаңа жүйелердің пайда болуының алғышарттары сияқты өзекті мәселердің шешімін табады.
“Қазақ өлең құрылысының даму кезеңдері” атты бөлімде өлеңнің құрылымдық жүйесінің даму кезеңдері айқындалса, “Қазақ өлеңінің құрылымдық бастаулары” атты тарауда жалпы қазақ поэзиясының құрылымдық негіздері анықталады. Ежелгі көне әдеби ескерткіштермен сабақтастығына баса назар аударылады. Жыраулар толғауларының еркін айнымалы құрылымдық жүйесі қазіргі қазақ поэзиясының ерікті өлеңдерінің құрылымдық бастауы ретінде танылады. Қазіргі поэзияда негізгі үрдістердің біріне айналған толғаулармен құрылымдық сабақтастығы талданады. Тәуелсіздік алумен қайта қауышқан көне түркілік сарынның жаңа поэзияда трансформациялануы сараланады. Кеше мен бүгін байланысына мән беріледі.
“Абай мен Шәкәрім: өлең ырғағының арналық дамуы” атты тарауда Абай мен Шәкәрім өлеңнің құрылымдық жүйесіне деген көзқарастары сөз болады. Абай да, Шәкәрім де өлеңнің ырғақтық жүйесін өлең түзуші өрнек қалпынан жоғары бағалап, шығарманың ішкі болмысын терең танытудың кілті санап, өз шығармашылығында қазақтың өлшемдерін мақсатты түрде дамыта отырып, тұтас мазмұнның шынайы сипатын жаңа түр арқылы аша білді. Автордың пікірінше, ірі ақындар ауыз әдебиетінің мақал-мәтел, санамақ, жаңылтпаш сынды шағын жанрлар аясында көрініп жүрген өлшемдермен тұтас өлеңдер жазып, ырғақтық-интонациялық жүйесін түрлендіру арқылы оның ішкі тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік жүйесімен бірге сыртқы интонациялық-мелодикалық сапасын да жаңартты. Бұл тұстан да өлеңдегі өрнектің үлгілі үрдістері танылады. Жаңа ізденіс, көзқарастарға мән беріледі.
“Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин өлеңдеріндегі мазмұн мен түр сабақтастығы” атты тарауда ақындардың өлең жүйесіне, оның ішкі семантикасына жақындай түскені, яғни олардың өлеңдеріндегі мазмұн мен түр сабақтастығы ғылыми тұрғыда жүйеленеді. Зерттеушінің пікірінше, Мағжан мен Сәкен өлеңдерінде идеялық айырмашылықтар байқалғанымен, өлеңнің құрылымдық жүйесіне олардың көзқарастары ортақ. Мағжан да, Сәкен де өлеңнің ішкі сарайын ашуда сыртқы ырғақтық-интонациялық, дыбыстық жүйені үйлестіре құру шеберлігімен көрінеді. Мағжан жеке лирикаларын, Сәкен саяси лирикаларын жүрекке қондырып, санаға сіңдіріп қана қоймай, көзге елестетіп, бейнелі суреттер жасауда оның құрылымдық жүйесінің маңызы зор. Көркемдік құпиясы да назар аудартады.
Қасым Аманжолов пен Сырбай Мәуленов шығармашылығындағы лирикалық өрнектерге қатысты алғанда, қос ақынның өмірдегі байланыс арналары мен өнердегі рухани туыстық үндестіктері нақтылы талдау жүйесін құрайды. Қасым жүйесін тапқан он буынды өлшемнің қолданысқа енуі қазақ өлеңі үшін үлкен олжа болғаны, қазіргі поэзияда бұл өлшем дәстүрлі он бір буынды өлшеммен қатар белсенді қолданыста жүргені зерделенеді. Қасым мен Сырбайдың ақындық әлемі, көркемдік мұраттары, стильдік даралықтары сараланады.
“Жұмекен мен Мұхтар: ерікті өлең мәнерінің екі үлгісі” атты тарауда Жұмекен Нәжімеденов пен Мұхтар Шаханов өлеңдерінің ырғақтық-интонациялық жүйесі ғылыми сараптаудан өтіп қана қоймай, олардың үлгісіндегі ақындардың шығармаларының ырғақтық-интонациялық композициясы да талданады.
“Өлең құрылысының даму үрдістері мен теориясы” атты бөлімде қазіргі қазақ өлеңіндегі құрылымдық даму үрдістері, поззияның табиғи даму жолы теориялық негізде қаралады. Әдеби-ғылыми мәні ашылады. Бөлімнің “Қазіргі өлең құрылысының теориялық мәселелері” тарауында қазіргі өлеңтанудың бағыттары айқындалып, бірқатар осы саладағы ғылыми еңбектерге талдау жасалады. Қазір поэзияның жекелеген даму кезеңдерін арқау етіп, талдау жасайтын ғылыми жұмыстар баршылық. Олардың басты жетістіктері – ғылыми ізденіске негіз болған кезең ақындарының құрылымдық жүйесіндегі жаңалықтар мен даму үрдістерін дөп басып, тани алғандығында.
Қазақ өлеңі құрылымдық жүйесі саласының негізін салушылардың бірі академик З.Ахметовтің осыдан қырық жыл бұрын жазылған теориялық тұжырымдары қазіргі өлеңдердің ырғақ жүйесіндегі кей мәселелерді толықтыруды қажет ететіндігі байқалады. Ол қазақ өлеңінің табиғи даму үдерісінде пайда болған мынадай тұжырымдар: қазіргі қазақ өлеңінде бунақтағы буын сандары төрт буынмен шектелмей, алты, жеті, тіпті сегіз буынды бунақтардың пайда болуы; өлеңдегі тыныс белгілер жүйесінің эмоционалдық, интонациялық маңызының артуы; жаңа ұйқас түрлерінің пайда болуы; ұйқастардың дыбыстық сапасындағы деграмматизациялану, буындар ассиметриясы дәстүрден тыс ырғақтық жүйе түрлерінің көбеюі; шумақ түзілісіндегі симметриялардың болмауы; шумақсыз өлеңдердің ырғақтық-интонациялық композициясының түрленуі сияқты мәселелер қазіргі қазақ өлеңдерінің даму деңгейін анықтайды.
“Қазіргі өлең құрылысының даму үрдістері” атты тарауда соңғы отыз жыл көлемінде өлеңнің құрылымдық жүйесінде көрінген даму үрдістері анықталса, “Дәстүрлі ырғақтардың даму үрдістері” атты алғашқы тарауда қазіргі ақындықта жаппай үрдіс алған дәстүрлі өлшемдердің тасымал арқылы екі немесе бірнеше тармаққа жіктелу құбылысына мән беріледі.
“Қазіргі поэзиядағы жаңа ырғақтық сабақтастықтар” тарауында жаңа ырғақтық сабақтастықтардың түрлері анықталса, “Қазіргі қазақ өлеңіндегі ұйқас” атты бөлімде поэзиядағы өлшемнің бір негізі – ұйқастардың да түрленуі байыпталады.
Тұтастай алғанда, автор поэзия құрылысы мен табиғатын бүгінгі зерде тұрғысынан ғана қарастырмайды, кезеңіндегі көрнекті әдебиетшілер тарапынан жасалған ізденістердің межесімен байланыста зерделейді. А.Үсенованың “Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері” атты зерттеуі өлең өнерінің табиғаты мен тағылымын тыңғылықты зерделеп, терең ашады. Мысал-деректері, талдау жүйесі дәстүрлі арналардан бастау алады. Қазіргі әдеби үдерістің даму бағыт-бағдарымен байланыста, сабақтастықта кеңінен көрінеді. Зерттеу маңызы, құндылық қырлары осында болып табылады.
Рақымжан ТҰРЫСБЕК, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы.