Қазақстанның халық жазушысы, Еңбек Ері Әбіш Кекілбаев ағамыз жазушы Бегімбай Ұзақбаевтың «Жалаңтөс баһадүр» тарихи романының алғы сөзінде: «Түрік дүниесінің бағзыдан баянды абырой-беделі мен намысына түгел жоқшы, түгел сақшы да сол болыпты. Сөйтіп жүріп қыр жайлап, қиян кезіп, құйын қуған көшпенді елдің іргесі мемлекет, ірі ел болуына да жан-тәнімен қолғабыс етіпті. Қазақ хандықтарына жалғызсырағанда жақтас, ойсырағанда одақтас бола біліпті. Жалаңтөстің тұсында қазақтың еш жерде бағы кеміп, сағы сынып көрмепті. Ойға да, қырға қожа бола білген ондай перен оған дейін де, одан кейін де көп бола қоймапты», деп жазыпты.
Сыр бойында, атап айтқанда Сырдарияның Арал теңізіне құяр сағасына жақын жердегі Қазалы ауданындағы, бүгінгі Жалаңтөс ауылында сөз еткелі отырған баһадүрдің дүниеге келгені 1576 жыл еді. Осы атамекеннен әкесі Сейітқұл ұлының бес жасында қуаңшылыққа, жоқшылыққа, ашаршылыққа тап болған елін құтқару үшін, қырық мың үйді бастап Жиделі-Байсын жеріндегі Бұхара шаһарына жақын Нұрата өңіріндегі Қызбибі тауының етегіндегі табиғаты жайсаң жайлауға көшіп барады. Оған сол кездегі балалық кезден досы Жәдікұлы Шығай хан көмектесіп, Алашқа белгілі қажы Сейітқұлға ұланғайыр шұрайлы алқапты тарту етумен бірге, сол жердегі қазақ жұрты мен қарақалпақ елінің ханы етіп сайлайды.
Сейітқұл бай, қажы әрі шешен, батырлық атағымен алшын жұртының ортасында ерекше қамқоршыл жақсылығымен аты жайылған, әділ билік жүргізген, халқына қорған болған адам. Өзі екі әйел алған. Бәйбішесі Сары кемпірден – Сейітмәмбет, Төлеш, Ақша, тоқалы Қара кемпірден Жалаңтөс, Дүйсенбай, Матай, Түрікмен, Қоян атты ұлдары өмірге келеді.
Жалаңтөс жас кезінен білімге құштар болып, мешіт медресесінен сабақ алады. Әкесінің жанында жүріп, ел басқару тәжірибесін санасына түйіп өскен, зерделі көпшіл бала болады. Талай би, шешендердің, ел басқарған азаматтардың сөзін естіп, ақындардың өлеңдері мен айтыстарын тыңдайды. Жас кезінен ерекше қабілетімен, ақыл-парасатымен, батылдық табандылығымен көзге түсіп, қырағы, қайсар болып қалыптасты. Баласының зеректігі мен аңғарымпаздығын байқаған әкесі келешегін ойлап, Тамды мен Қызылқұм қазақтарының ханы, өзара сыйластығы бар Дінмұхаммедтің сұрауымен 12 жасында-ақ қарамағына беріп, қызмет етуге баулиды.
Сейітқұл ұлы Жалаңтөстен үлкен үміт күтіп, Бұхарадағы басқару мектебіне береді. Мұнда да ол білімді терең меңгеріп, әскери өнердің қыр-сырына қанығып, қатарластарынан әлдеқайда озық қабілеттілігінің арқасында Бұхара ханының көзіне түседі. Әкесі ойлап жүретін: «Мен қартайдым, мына Нұрата өңірін кім басқарады енді?» деп. Бұл ойынан Жалаңтөс жас та болса да шығып, ханның сеніміне ие болып, әкесінің ұйғарымымен осы өңірге хан болып, әке үмітін ақтап, қызметке бірден кірісіп, халықпен ортақ тіл табысып, үлкен сенімге ие болады. Осы кездерде жан-жақтан ойрат, жоңғар, қалмақ біткен қаптап, қазақ жерін біртіндеп жаулап алып, орасан зор қауіп төндіріп тұрған. Осының алдын алу үшін Нұрата аймағынан әскери гарнизон ұйымдастырып, жігіттерді көндіріп, соларды қаржысымен тұрақты 5 000 жасақ құрып, оның санын 10 000 жауынгерге жеткізіп, әскери дайындық жұмыстарын жүргізеді. Ол кезде Бұхара мен Самарқан шаһарларында тұрақты кәсіби жауынгерлер жоқтың қасы еді. Нұрата өңірін тез арада игеріп, халқымен тіл табысып, билеп барынша өркендеткені жайлы жағымды әңгімелер Бұхара ханына жетіп, Жалаңтөсті өз жанына алдырады. Мұнда да ол жаңадан әскер жасақтап, жауынгер жинауды қолға алады.
Жалаңтөс өмір сүрген заманда Алтын Орда, Әмір Темір империялары құлап, ыдырап, қыпшақ сахарасындағы халықтардың алты Алаш болып бөлініп, ұлттық ордалар тігіп жатқан тұсы-тын. Бұл кезде Хорасан, Иран тарапынан да қауіп төніп, ол мемлекеттің билеушілері осы өңірлерге қызығып, көз аларта бастаған. Бір жағынан Қытай, бір жағынан қызылбастар елі – Иран, енді бір жағынан орыс империясы қайтадан бас көтеріп, орда тіккен моңғолдардың бір қанаты Жоңғария, қырық пышақ болып билікке, жерге таласып, қырқысып жатқан хандықтар қазақ хандығының болмысына қауіп төндірді. Сырттай айбат көрсетіп, қитұрқы әрекет жасап, Жиделі-Байсын өңірін басып алуды ойластырды. Бұл аймақтар әлемге Тұран мемлекеті деген атаумен танылып, әйгілі бола бастаған. Тұран – түрік елі жерінің атауы. Оның аумағы Батыс Каспий жағалауы, Мұғалжар және оңтүстігінде Орал, солтүстігінде Сарыарқа мен шығысында Тянь-Шань және Памир-Алтай таулары етегімен қоршаған шексіз аймақты қамтып жататын қалың ел.
Шын мәнінде ұлылар бір тайпаның, бір жүздің маңдайына сыймайды. Олар ұлттың ұлылары, халық перзенттері, тайпа қайраткерлері. Міне, осындай өркениеттік деңгейдегі Орталық Азиядағы ұлы тұлға Жалаңтөс баһадүр1590 жылы жоғары дәрежелі қолбасшылар даярлайтын әскери мектепте оқиды. Шыңғысханның қолбасшылық өнерін жете үйренуге ерекше мән береді. Бұхара қаласында осы оқу орнында жүргенде хан Имамқұл Жалаңтөсті қасына алуды ойластырып, басқаларға қарағанда ерекше қабілет-қарымы мен алғырлығына көңілі толып жүреді.
1612 жылы Имамқұл хан Түркістанға аяқ астынан шабуыл жасап, қазақтар мен қарақалпақтарды жазықсыз еш себепсіз қырғынға ұшыратады. Бұл Жалаңтөстің біліксіз ханға деген ыза-кегін қайнатып, қарсы шығады. Өз қандастарына қару жұмсағанын нағыз жауыздыққа балап, ханның орынсыз әрекетін айбат көрсетіп, тоқтатады. Мұндай бейбастақ қанды қырғын Жалаңтөске ұнамайды.
Бағдадтан оқу бітіріп келіп, Тұран елінің бас қолбасшылығын қолына алып, ішкі тәртіпті қадағалайтын және шетелдермен қарым-қатынас жасайтын жауапты қызметтерді қоса атқарады. Имамқұл барынша қатал, қол астындағы билігін дөрекілікпен жүргізіп, әмірін мүлтіксіз орындататын хан болса да екі адамнан жасқанып, айбынатын.Оның бірі – Жалаңтөс баһадүр болса, екіншісі Бадахшан әмірі Қатаған Махмұт би еді, дейді сол замандағы шежірешілер. Имамқұл хан Бұхара хандығынан тәуелсіз Самарқан аймағын құрып, оған Жалаңтөсті әмір етумен бірге , бас қолбасшылықты да қосып береді.
Бұхара хандығының жарты ғасырға жуық саяси өмірі Жалаңтөс есімімен байланысты. Жоңғарлар Бұхара мен Самарқанға шабуыл жасап, басып алуды сан рет ойластырғанмен, Жалаңтөс баһадүрден бата аламай, мысы басылып қалады да көбінесе Жетісу және Ыстықкөл бойына әңгір таяғын ойнатып, әмірін жүргізеді. Осы кезде баһадүр жаудан қорғана білудің және билікті берсе жолынан, бермесе қолынан тартып алудың тура жолы – тұрақты қарулы күш жасақтау екенін түсініп, бас қолбасшылықты, бас уәзірлікті, кейін Самарқан уәлаятының әмірлігі билігіне жетіп, қазақ сахарасының қорғаны бала білді.
Жоңғар хандығының негізін қалаған Батур қоңтайшы 1643 жылы қырғыздарға тұтқиылдан 50 мың қолмен шабуыл жасап, бірталай олжа түсіріп, 10 мыңдай адамын тұтқынға алып, жеңістеріне масайрап келе жатып, жолындағы жер жаннаты Жетісу бойын да жаулап алуды ойластырады. Бұған Белжайлаудағы Орбұлақ шатқалында Есім ханның баласы, әз Тәукенің әкесі, дарынды қолбасшы Салқам Жәңгір хан 600 қолмен қарсы тұрады. Кескілескен шайқаста саны көп жауды жеңе алмасын білген соң Самарқан әмірі Жалаңтөс баһадүрге хабар жібереді. Жалаңтөс бір жұмада 20 мың қолмен суыт жетіп, Батурдың әскерін тас-талқан етіп жеңіп, 10 мыңнан астам жауынгерін құрбан етіп, алып келе жатқан олжаларын қолға түсіріп, тұтқындарын босатып, еліне қайтарады.
1644 жылы Пәкістан, Ауғанстан, Үндістанды билеген Ұлы Моғол империясының негізін қалаған Әмір Темірдің немересі, атақты Бабырдың ұрпағы, әлемнің жеті кереметінің бірі – Тәж-Махалды салдырған Шах Жаһанның ұлы Ауренгзебті Мурадбахид інісімен бірге қолбасшылық жасап, арғы атасы Әмір Темір билеген Бұқара хандығы өңіріне иелік ету үшін соғыс ашады. Осы басқыншылыққа Жалаңтөс баһадүр қарсы тұрып, әскери басшылық жасайды. Оған Салқам Жәңгір хан 100 мың қолмен көмекке келеді. Моғолдың 400 мыңдық әскерін білікті әскери бас қолбасшы 200 мың әскерімен ойсырата жеңіп, Хорасан, Балықты, Кабул мен Мешхедті бағындырып, Үндістанға қуып салады. Осы соғыста 68 жастағы Жалаңтөс 14 рет жекпе-жекке шығып, қарсыластарын тізерлетіп, намысын жер етеді. Жұртшылық Моғолстан ханымен соғыстағы таңғажайып ерлігіне риза болып, «Алланың сүйген ең сенімді құлы Абдукерим» деген ат береді.
Бұл кезде Иран шахы мен Тұран елінің арасы ушығып, келісімге келе алмай тұрған. Шекараға жақындаған Иран әскеріне қарсы шыққан Жалаңтөс баһадүр жауынгерлері бас-аяғы екі жұманың ішінде шахтың таңдаулы әскерінің мысын басып, астанасына дейін қуып барып талқандайды.Осы соғыстағы ерекше ұйымдастырушылығы мен ерлігі үшін Жалаңтөске ең жоғары әскери шен – аталық атағы беріліп, түркі тектес халықтар оны Тұран жолбарысы деп бұрынғыдан да ерекше құрмет тұтады.
Орталық Азияға танымал әмір, бас қолбасшы Жалаңтөс баһадүрге Үнді, Хорезм, Тибет пен Иран патшалығынан, Қытай, Ауған, Қашқар, Парсы, Пәкістаннан қымбат сыйлықтар әкеліп, тарту етіп жатады. Бұл қазыналар саны мен құны жағынан мемлекет қазынасына түсіп жатқан барлық байлықтан да асып түседі. Ол бағалы құнды заттарды баһадүр Самарқанда 50 мыңнан 100 мыңға дейін кәсіби әскер ұстауға, үлкен сәулетті құрылыстар мен зәулім сарайлар, медреселер салуға жұмсайды. Білімі қатарынан асқан жастарды Бағдадтағы оқу орындарына, Мысырдағы әл-Әзһар университетіне жіберіп, қамқорлық жасап отырады.
Жер үсті, аспан асты ажарын асырып тұрған атақты Самарқан шаһарының орталығы Регистан алаңын, Ширдор (Арыстан медресесі) мен Тилла Кари (Алтынмен апталған) медреселерін салдырып, әлемді сәулетті сымбатымен таңғалдырып, әйгілі еткен осы батыр бабамыз Жалаңтөс. Тұрғызылған ғимараттар архитектуралық ерекше сән-салтанатымен шығыстың сәулет өнерінде ерекше орын алады.
Самарқанда 43 жыл әмірін жүргізген Жалаңтөс баһадүр 80 жасында дүниеден өтіп, Әмір Темірдің бас уәзірі, қажы Ораз атасымен пікірлес әрі шынайы жолдас болған әулие, білікті діндар Махуми Ағзам бейітіне қойылды. Мұнда қыздары Мәликә, Ихлима бану, Айбибі және ұлы Сұлтанбек те жерленген .
1659 жылы Сарай төңірегінде, қарадан шыққан Жалаңтөс баһадүрдің «Махуми Ағзам» аталатын бейітте қожалар арасында жерленгеніне қарсы болғандар бас көтеріп, әңгіме ете бастайды. Қабір ішін ашып, денесін басқа жерге жерлемек болғанда, табыт ішінен мөр басылған пірі әрі замандасы Хошими қожаның хаты шығады. Онда: «Осындай болатынын білгенмін. Сондықтан, осы хатты ақыреттік болғанда қабіріне бірге көмуді өсиет еткенмін. Бұл жер Жалаңтөс баһадүрдің жерленген жері, оның көзі тірісінде менен сатып алған уақып мүлкі. Батырдың мазасын алмай, тиыш қойыңдар! Хошми қожа», депті.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор, академик Манаш Қозыбаев «Тұлғалар тұғыры» кітабында: «Жалаңтөс – Әмір Темір, Ұлықбек, Бабыр, Жәңгір, Бейбарыс, Абылай, Қалден Серен сияқты ұлы қолбасшы, мемлекет қайраткері. Оның қайраткерлік аясы Орталық Азия, Тұран көлемі, биік деңгей... Ұлы сәулет өнерінің қамқоршысы. Самарқанды Тұран елінің астанасына айналдырған, жасампаз жан», дейді.
Дүние жүзі тарихында сирек кездесетін мұндай ұлы тұлғаны мәңгі есте сақтап, ұрпағына үлгі-өнеге етуде облыста нәтижелі жұмыстар істеліп, Сыр шежіресіне өшпестей алтын әріппен жазылып қалды.Облыстағы спортта дарынды балаларға арналған мектеп интернатына, Арал қаласындағы стадионға, Қазалы ауданындағы Қызылту кеңшарына, Алматы, Астана, Қызылорда, Ақтөбе, Арал, Қазалы қалаларындағы көшелерге Жалаңтөс баһадүр есімі берілген. Облыс орталығы Қызылорда қаласында Жалаңтөс баһадүрдің зәулім ескерткіші орнатылды. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ақын, драматург Иранбек Оразбаевтың «Жалаңтөс баһадүр» атты драмасы республикалық және облыстық драма театрларында қойылды.
Жалаңтөс баһадүрдің туғанына 425 және 430 жылдығы құрметіне облыста республикалық және халықаралық дәрежеде ғылыми-практикалық конференциялар табысты өткізілді. Елімізге белгілі танымал ғалымдар мен мемлекет және қоғам қайраткерлері баяндама жасап, өнегелі өткен өмір жолы мен атқарған істері жайлы тың мәліметтер беріп, толғана әңгімеледі. Бұл конференция материалдары кітап болып шығарылды.
Даңқты ержүрек батыр бабаға 440 жылдық мерейлі мерекесі қарсаңында, үстіміздегі жылы лайықты құрмет көрсету мақсатында маңызды шаралар өткізу қолға алынды. «Батыр бабаның жасампаз ерлігі ұрпаққа ұран» атпен республикалық ақындар айтысын, Қазалы ауданындағы Жалаңтөс баһадүр ауылын сәулеттендіріп, абаттандыру, ұлттық спорт түрлерінен республикалық және халықаралық жарыстар өткізу, Қызылорда қаласындағы Жалаңтөс баһадүр ескерткіші аллеясын жаңаша сипатта көріктендіру, «Жалаңтөс баһадүр түркі тектес халықтардың қолбасшысы әрі даңқты тұлғасы» тақырыбында республикалық деңгейде ғылыми-практикалық конференция ұйымдастыру және де басқа маңызды шаралар бағдарламада бар. Бұл бағалы бастамаларды облыс басшылығы, мемлекет және қоғам қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері қолдап, бір кісідей атсалысуға бел байлап отыр.
Бүгінгі және келешек ұрпақтың бақытты өмірі үшін елін қорғап, артында өшпестей мәңгілік мұра қалдырған Жалаңтөс баһадүр Сейітқұлұлына Астана мен Алматы қаласында ескерткіш орнатса да артық емес. Бұл оның баға жетпес өлшеусіз еңбегіне көрсетілген зор құрмет болар еді.
Дана туған Жалаңтөс баһадүр атамыздың өркениеттің өріне, сән-салтанатты төріне сүйрейтін де, тірейтін де еңбегі ұшан-теңіз. Оның ерекше батырлығы, ел қорғаудағы қаһармандық тұлғасы мен сіңірген іс-әрекеті, туған халқының естен шықпас тарихына айналып, жыл өткен сайын асқақтап маңызы артып, ұрпағын нұр-сәулеге бөлеп, түркі тектес халықтардың ортақ мақтанышы болып, мәуелей берері сөзсіз.
Нажмадин МҰСАБАЕВ,
«Жалаңтөс баһадүр» атындағы республикалық
қордың президенті
ҚЫЗЫЛОРДА