Иран мен P5+1 елдері (Қытай, Франция, Германия, Ресей, Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары) Иранның ядролық бағдарламасы жөніндегі 2 жылға созылған келіссөздерден кейін, 2015 жылғы 14 шілдеде «Бірлескен іс-қимыл кешенді жоспарына» қол қойды. Келісімге сәйкес Иран байытылған уран қорын айтарлықтай дәрежеде азайтуға келісті. Ал Еуропалық одақ (ЕО) пен Америка Құрама Штаттары (АҚШ) Тегеранға қарсы санкцияларды алып тастау туралы шешім қабылдады. 2016 жылғы 14 қаңтарда Иранның келісімге сәйкестігі Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ) тарапынан мақұлданғаннан кейін ЕО және АҚШ келісім аясында санкцияларды алып тастады.
Санкцияларды алып тастау туралы келісім Иранға тікелей шетелдік инвестиция (ТШИ) ағындарын тарту арқылы экономикалық өсімді ішінара арттырып, Иранның Еуропа елдерімен сауда қатынастарын жақсартуға септігін тигізді. Санкциялардан кейінгі кезеңнің бірінші жылында Иран 11,8 млрд доллар көлемінде ТШИ тарта алды. Бұл көрсеткіш 2015 жылға қарағанда 6 есе жоғары. 2016 жылы ақпанда Иранның экономика министрі Әли Таебниа Тегеран елдегі қаржы жылының соңына дейін (2017 жыл 20 наурыз) 15 млрд доллар көлемінде ТШИ ағынын күтуде деп хабарлады. Сонымен қатар, санкциялардың алынуы Иранның шетел банктерінде бөгеу қойылған 150 млрд долларлық активтеріне қол жеткізуін қамтамасыз етті. Бүгінгі күнге дейін Иранның 30 млрд доллардан астам бөгеу қойылған активтері босатылды.
Бекітілген ТШИ ағындарының сала бойынша бөлінуінде ең үлкен үлес 35 түрлі жобаға 8,1 млрд доллар көлемінде инвестиция тартылған су және энергетикалық секторға (жаңартылатын энергия көздерін қоса алғанда) тиесілі. Қызмет көрсету және туризм салалары 17 жобаға 1,53 млрд доллар көлемінде ТШИ тартса, өнеркәсіп және тау-кен секторларына 48 жоба үшін 1,53 млрд доллар бөлінді. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы секторында 8 жоба үшін 512 млн доллар, ал тасымалдау және телекоммуникация секторында 3 жоба үшін 259 млн доллар көлемінде инвестиция жасалды. Аймақ бойынша бөлінуінде Солтүстік Хорасан провинциясы 3,37 млрд долларлық көрсеткішпен инвестициялардың ең үлкен үлесін алған аймақ болып табылады. Шығыс Әзербайжан провинциясына 1,5 млрд доллар, ал Систан және Белуджистан провинциясына 1,2 млрд доллар көлемінде инвестиция құйылды.
Иран лауазымды тұлғаларының инвесторларды өтелу мерзімі қысқа болған салаларға инвестиция салуға ынталандырғандарын атап өткен жөн. Мысалы, Иранда қонақ үй секторы үшін өтеу мерзімі шамамен 3-5 жыл болса, мұнай өнеркәсібі үшін әлдеқайда ұзағырақ. Сонымен қатар, 2016 жылы шағын және орта бизнес (ШОБ) Түркия, Әзербайжан, Қытай, Германия, Франция, Біріккен Араб Әмірліктері және басқа елдерден 653 млн доллар көлемінде инвестиция тартты. Бұған қоса, Үкімет 2016 жылы ШОБ-қа көмек ретінде 3,5 млрд доллар несие берді. Нәтижесінде, Иран үкіметінен қаражат алу арқылы 3 319 кәсіпорын қайтадан ашылды.
Санкциялардың алынуы ЕО мүшелерінің Иранмен экономикалық қарым-қатынастарын дамыту жолындағы кедергілерді алып тастады. Мысалы, 2016 жылы мамырда 300-ден астам неміс компаниясының өкілдері машина жасау, денсаулық сақтау, автомобиль және энергетика салаларына инвестиция салу әлеуетін талқылау үшін Иранға барып қайтты. Сонымен қатар, Иранға ТШИ ағындарына инвестиция мөлшері тұрғысынан қараған кезде Испанияның 3,2 млрд доллармен бірінші орында екенін байқауға болады. Екінші орында 2,96 млрд доллармен Германия тұр. 2016 жылы Франция мен Ұлыбританиядан келген ТШИ тиісінше 389 млн доллар және 260 млн долларды құрады.
Иран билігі елдің түрлі секторларына ТШИ-дің елеулі көлемін тарта алса да, неғұрлым көбірек ТШИ тартуға кедергі келтіретін бірқатар жағдайлар бар. 2016 жылғы қаңтар айында Бірлескен іс-қимыл кешенді жоспары келісімі жүзеге асырылғаннан кейін Батыс инвесторларының Иранмен сауда байланыстарын қайта жандандырғаны мәлім. Мысалы, KBC Банк және DZ Банк сияқты Еуропа банктері жергілікті клиенттер мен ирандық компаниялар арасында транзакциялық қызмет көрсете бастады. Алайда, санкциялардан кейін АҚШ инвесторлары мен банктер әлі күнге дейін Иранмен бизнес жүргізуден қалыс қалуда. Себебі, америкалық компаниялар «Арнайы тағайындалған ұлттық тізім» (SDN) және «Шетелдік санкциялардан жалтарғандар тізіміне» (FSE) кірген ирандық компаниялармен істес болып, санкциялар тізіміне ену қаупіне ұшырағысы келмейді. АҚШ Қазынашылық департаментінің «Шетелдік активтерге бақылау жүргізу жөніндегі департаменті» (OFAC) және санкцияларды іске асыру жөніндегі өзге де жауапты мекемелер АҚШ санкциялары Иранмен заңды бизнес жүргізетін компанияларға кедергі ретінде қарастырылмауы тиіс деп мәлімдеген болатын. Алайд, бұған қарамастан, тізімдерге енген және бизнес жүргізуге тыйым салынған тұлғалармен байқаусызда істес болу қаупіне қатысты алаңдаушылықтар әлі де бар. Сондай-ақ, АҚШ-тың жаңа президенті Дональд Трамптың сыртқы саясаты АҚШ-Иран қарым-қатынастарының болашағына қатысты белгісіздік туғызуда.
Дегенмен, санкциялардан кейінгі кезеңде, АҚШ инвестицияларының жетіспеушілігіне қарамастан, Иран өзінің ұлттық экономикасын нығайта бастады. Мысалы, 2012 жылы теріс өсімде (-6,8%) қалған елдің ІЖӨ-сі 2016 жылы 4,2%-ға дейін өсті. Сонымен қатар, тұтыну бағасының индексі (ТБИ) негізінде өлшенген инфляция қарқыны 2012 жылы 45,1% болса, 2016 жылы 12,6%-ға дейін төмендеді. Сондықтан, Тегеран көп мөлшерде ТШИ тарту арқылы елдің банк секторында маңызды реформаларды жүзеге асырып, Иранның халықаралық нарықтарға одан әрі интеграциялануына мүмкіндік берген бизнес-ортаны жақсарта алды.
Алайда, экономикалық дамуды одан әрі арттыру үшін елге көбірек ТШИ тарту қажет. Мысалы, алтыншы 5 жылдық даму жоспарына (2016-2021) сәйкес, Иран электр энергиясын өндіру әлеуетін 75, 000 МВт-тан 105,000 МВт-қа дейін арттыруды көздеп отыр, ал бұл үшін 50 млрд доллар көлемінде инвестиция қажет. Иран тау-кен саласын дамыту үшін де 50 млрд долларлық инвестицияға мұқтаж. Бұл соманың 30 млрд долларын болат құю өнеркәсібіне, ал қалғанын мыс, алюминий және басқа да салаларға инвестициялау қажет.
Қорытындылай келе, Иран үкіметі мұнай, газ, тау-кен өнеркәсібі және электрониканы қоса алғанда, жалпы 12 негізгі секторға 250 млрд доллар көлемінде инвестиция тартуды жоспарлап отыр. Ал бұл жоспардың іске асуы Тегеранның шетелдік инвесторларға нық сенім ұялатуына және елдің саяси элиталарының ТШИ ағындарын экономикалық жылыстау емес, керісінше, мүмкіндік екеніне илануларына тәуелді болып өрбитіндігін болжауға болады.
Женгизхан ЖАНАЛТАЙ,
Ахмет Ясауи университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері
АЛМАТЫ
Иран мен P5+1 елдері (Қытай, Франция, Германия, Ресей, Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары) Иранның ядролық бағдарламасы жөніндегі 2 жылға созылған келіссөздерден кейін, 2015 жылғы 14 шілдеде «Бірлескен іс-қимыл кешенді жоспарына» қол қойды. Келісімге сәйкес Иран байытылған уран қорын айтарлықтай дәрежеде азайтуға келісті. Ал Еуропалық одақ (ЕО) пен Америка Құрама Штаттары (АҚШ) Тегеранға қарсы санкцияларды алып тастау туралы шешім қабылдады. 2016 жылғы 14 қаңтарда Иранның келісімге сәйкестігі Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ) тарапынан мақұлданғаннан кейін ЕО және АҚШ келісім аясында санкцияларды алып тастады.
Санкцияларды алып тастау туралы келісім Иранға тікелей шетелдік инвестиция (ТШИ) ағындарын тарту арқылы экономикалық өсімді ішінара арттырып, Иранның Еуропа елдерімен сауда қатынастарын жақсартуға септігін тигізді. Санкциялардан кейінгі кезеңнің бірінші жылында Иран 11,8 млрд доллар көлемінде ТШИ тарта алды. Бұл көрсеткіш 2015 жылға қарағанда 6 есе жоғары. 2016 жылы ақпанда Иранның экономика министрі Әли Таебниа Тегеран елдегі қаржы жылының соңына дейін (2017 жыл 20 наурыз) 15 млрд доллар көлемінде ТШИ ағынын күтуде деп хабарлады. Сонымен қатар, санкциялардың алынуы Иранның шетел банктерінде бөгеу қойылған 150 млрд долларлық активтеріне қол жеткізуін қамтамасыз етті. Бүгінгі күнге дейін Иранның 30 млрд доллардан астам бөгеу қойылған активтері босатылды.
Бекітілген ТШИ ағындарының сала бойынша бөлінуінде ең үлкен үлес 35 түрлі жобаға 8,1 млрд доллар көлемінде инвестиция тартылған су және энергетикалық секторға (жаңартылатын энергия көздерін қоса алғанда) тиесілі. Қызмет көрсету және туризм салалары 17 жобаға 1,53 млрд доллар көлемінде ТШИ тартса, өнеркәсіп және тау-кен секторларына 48 жоба үшін 1,53 млрд доллар бөлінді. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы секторында 8 жоба үшін 512 млн доллар, ал тасымалдау және телекоммуникация секторында 3 жоба үшін 259 млн доллар көлемінде инвестиция жасалды. Аймақ бойынша бөлінуінде Солтүстік Хорасан провинциясы 3,37 млрд долларлық көрсеткішпен инвестициялардың ең үлкен үлесін алған аймақ болып табылады. Шығыс Әзербайжан провинциясына 1,5 млрд доллар, ал Систан және Белуджистан провинциясына 1,2 млрд доллар көлемінде инвестиция құйылды.
Иран лауазымды тұлғаларының инвесторларды өтелу мерзімі қысқа болған салаларға инвестиция салуға ынталандырғандарын атап өткен жөн. Мысалы, Иранда қонақ үй секторы үшін өтеу мерзімі шамамен 3-5 жыл болса, мұнай өнеркәсібі үшін әлдеқайда ұзағырақ. Сонымен қатар, 2016 жылы шағын және орта бизнес (ШОБ) Түркия, Әзербайжан, Қытай, Германия, Франция, Біріккен Араб Әмірліктері және басқа елдерден 653 млн доллар көлемінде инвестиция тартты. Бұған қоса, Үкімет 2016 жылы ШОБ-қа көмек ретінде 3,5 млрд доллар несие берді. Нәтижесінде, Иран үкіметінен қаражат алу арқылы 3 319 кәсіпорын қайтадан ашылды.
Санкциялардың алынуы ЕО мүшелерінің Иранмен экономикалық қарым-қатынастарын дамыту жолындағы кедергілерді алып тастады. Мысалы, 2016 жылы мамырда 300-ден астам неміс компаниясының өкілдері машина жасау, денсаулық сақтау, автомобиль және энергетика салаларына инвестиция салу әлеуетін талқылау үшін Иранға барып қайтты. Сонымен қатар, Иранға ТШИ ағындарына инвестиция мөлшері тұрғысынан қараған кезде Испанияның 3,2 млрд доллармен бірінші орында екенін байқауға болады. Екінші орында 2,96 млрд доллармен Германия тұр. 2016 жылы Франция мен Ұлыбританиядан келген ТШИ тиісінше 389 млн доллар және 260 млн долларды құрады.
Иран билігі елдің түрлі секторларына ТШИ-дің елеулі көлемін тарта алса да, неғұрлым көбірек ТШИ тартуға кедергі келтіретін бірқатар жағдайлар бар. 2016 жылғы қаңтар айында Бірлескен іс-қимыл кешенді жоспары келісімі жүзеге асырылғаннан кейін Батыс инвесторларының Иранмен сауда байланыстарын қайта жандандырғаны мәлім. Мысалы, KBC Банк және DZ Банк сияқты Еуропа банктері жергілікті клиенттер мен ирандық компаниялар арасында транзакциялық қызмет көрсете бастады. Алайда, санкциялардан кейін АҚШ инвесторлары мен банктер әлі күнге дейін Иранмен бизнес жүргізуден қалыс қалуда. Себебі, америкалық компаниялар «Арнайы тағайындалған ұлттық тізім» (SDN) және «Шетелдік санкциялардан жалтарғандар тізіміне» (FSE) кірген ирандық компаниялармен істес болып, санкциялар тізіміне ену қаупіне ұшырағысы келмейді. АҚШ Қазынашылық департаментінің «Шетелдік активтерге бақылау жүргізу жөніндегі департаменті» (OFAC) және санкцияларды іске асыру жөніндегі өзге де жауапты мекемелер АҚШ санкциялары Иранмен заңды бизнес жүргізетін компанияларға кедергі ретінде қарастырылмауы тиіс деп мәлімдеген болатын. Алайд, бұған қарамастан, тізімдерге енген және бизнес жүргізуге тыйым салынған тұлғалармен байқаусызда істес болу қаупіне қатысты алаңдаушылықтар әлі де бар. Сондай-ақ, АҚШ-тың жаңа президенті Дональд Трамптың сыртқы саясаты АҚШ-Иран қарым-қатынастарының болашағына қатысты белгісіздік туғызуда.
Дегенмен, санкциялардан кейінгі кезеңде, АҚШ инвестицияларының жетіспеушілігіне қарамастан, Иран өзінің ұлттық экономикасын нығайта бастады. Мысалы, 2012 жылы теріс өсімде (-6,8%) қалған елдің ІЖӨ-сі 2016 жылы 4,2%-ға дейін өсті. Сонымен қатар, тұтыну бағасының индексі (ТБИ) негізінде өлшенген инфляция қарқыны 2012 жылы 45,1% болса, 2016 жылы 12,6%-ға дейін төмендеді. Сондықтан, Тегеран көп мөлшерде ТШИ тарту арқылы елдің банк секторында маңызды реформаларды жүзеге асырып, Иранның халықаралық нарықтарға одан әрі интеграциялануына мүмкіндік берген бизнес-ортаны жақсарта алды.
Алайда, экономикалық дамуды одан әрі арттыру үшін елге көбірек ТШИ тарту қажет. Мысалы, алтыншы 5 жылдық даму жоспарына (2016-2021) сәйкес, Иран электр энергиясын өндіру әлеуетін 75, 000 МВт-тан 105,000 МВт-қа дейін арттыруды көздеп отыр, ал бұл үшін 50 млрд доллар көлемінде инвестиция қажет. Иран тау-кен саласын дамыту үшін де 50 млрд долларлық инвестицияға мұқтаж. Бұл соманың 30 млрд долларын болат құю өнеркәсібіне, ал қалғанын мыс, алюминий және басқа да салаларға инвестициялау қажет.
Қорытындылай келе, Иран үкіметі мұнай, газ, тау-кен өнеркәсібі және электрониканы қоса алғанда, жалпы 12 негізгі секторға 250 млрд доллар көлемінде инвестиция тартуды жоспарлап отыр. Ал бұл жоспардың іске асуы Тегеранның шетелдік инвесторларға нық сенім ұялатуына және елдің саяси элиталарының ТШИ ағындарын экономикалық жылыстау емес, керісінше, мүмкіндік екеніне илануларына тәуелді болып өрбитіндігін болжауға болады.
Женгизхан ЖАНАЛТАЙ,
Ахмет Ясауи университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері
АЛМАТЫ
Соңғы жаңалықтар
«Жастар» Сарайының жарты ғасырлық мерейтойы тойланды
Елорда • Кеше
«Egemen Qazaqstan» газетінің тілшісі «Дарын» сыйлығын иеленді
Мәдениет • Кеше
Алматы • Кеше
Президент Мәжіліс төрағасын қабылдады
Президент • Кеше
