Дүрілдеген даңқың қайда, Алматының апорты?

Осы жылдың 12 мамырында Ал­матыда Президент Н.Ә.Назарбаев қа­ла­ның активімен алқалы жиын өткізді. Онда шаhардың бүгінгі тыныс-тір­ші­лігі мен болашақтағы дамуы туралы ке­лелі әңгіме қозғалды. Оңтүстік астанамыз­дың дамуы­ның көптеген өзекті мәсе­ле­лерімен қатар, Елбасы Алматы апортын жаңғырту проб­ле­масын да алға қойды. Осыдан 25-30 жылдай бұрынғы апорт­ты айтсаңызшы, шіркін! Көлемі тоста­ған­дай болып, кейбіреуі 500-600 грамм тарта­т­ын. Құжатқа сүйенсек, ертеде 1200 грам­­дық апорт алмалары да болыпты. Ал оның көздің жауын алатын қызыл­ды-жасылды түрі, тілді үйіретін ерекше дәмі мен жан­сарайыңды ашатын ғажап иісі керемет еді. Бір сөзбен айтқанда, апорт – алмалардың патшасы болған. Оған тең келетін алма бұрын да, қазір де әлемдік ассортиментте бірде-бір сорт жоқ, оның орнын ешқандай алма сорты толтыра алмайды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Ал­ма­тының апорты туралы «Әділеттің ақ жолы» атты кітабында мынандай жол­дар бар: «Негізінде әкемнің басты шаруа­сы мал бағу болатын. Пәлендей білімі болмаса да миуа ағаштарын будандас­тыруға кәнігі еді. Жұрт біздің баққа келіп керемет өсіп тұрған таңғажайып жемістерді немесе бір жағында кәдімгі апорт алма­сы, екінші жағында уылжы­ған алмұрт пісіп тұрған ағашты тама­ша­лайтын. Әкем өсірген ондай алманы (апорт деп түсіну керек – авт.) кейін еш жерден көрген емеспін. Өзінің сүйікті сортты алмасы – апортты ол келесі көк­темге дейін бұзбай сақтайтын еді. Нау­рыз бен сәуірде оны базарға апарып қым­батырақ сатуға болатын. Шамал­ған­нан Алматыға дейін 45 шақырым, тонап кетуі мүмкін, өйткені, арбалы атпен жүресің». Ал Нұрсұлтан Әбішұлы «Қазақ­стан­дық жол» деген кітабында апорт бір кезде Алматының сәні болған деп сипат­тайды. Халықпен кездесулерінде Президент апорт­ты қазақстан­дық­тар­дың ұлт­тық мақта­ны­шы, ол экспорт­тық тауар болуға тиіс деп айтқаны есімізде. Бірақ, соңғы жылдары апорттың азу үдерістері байқалуда. Жемісі уақ­талып, түрі сол­ғын тартып, дәмі мен иісінен түгелдей дерлік айырыл­ған. Оның себебі неде? Біз осы атағы бүкіл әлемге мәлім бол­ған, ұлттық мақтаны­шы­мызға айналған, Алматының сим­волы, Жетісу­дың төл жемісі апорты­мызд­ы жоғалтып ал­ған жоқ­пыз ба? Оны қайтадан жаң­ғыртуға бола ма? Осындай сауалдар қай-қай­сы­мызды болсын маза­лайтыны анық. Апорттың азып-тозып кетуінің себебі көп. Біз мысалы, оннан астам (дә­лі­рек айтқанда 14) себебін анықтап дә­лелде­дік. Бұл мақалада барлық себептерін ай­татын мүмкіншілік жоқ. Дегенмен, оның кейбір басты себептерін газет оқыр­ман­дарына жеткізуді жөн көріп отырмыз. Сонымен, апорт алмасының азып, қа­зіргідей күйге түсуінің басты бір себебі – оны жүйесіз көбейтуде жатыр. Өйт­кені, ұластыруға арналған қалем­ше­лер кез келген ағаштардан алынды. Оның ал­ма­сы са­палы, дәмі мен иісі сорт­қа тән, өнімі көп, жан-жақты тексерілген ар­на­йы аналық ағаштардан алу керек еді. Бұл – жеміс ағаштарын көбейтудің негізгі бір заңы. Бірақ осы жағдайды кезінде ешкім ескеріп жатпады. Ештен кеш жақсы дегендей, енді кешіктірмей, апорт бақ­тары­на мониторинг жасап, аналық ағаштарды белгілеу қажет. Апортқа телітуші ретінде тек қана жергілікті жабайы алма келеді. Бірақ оның ішінде арнайы түрлерін ажырата білу керек. Жабайы алманың тұқымын даярлау да өз дәрежесінде жүргізіл­ме­ді, оның сапасы қадағаланбады. Сон­дық­тан одан өсірілген телітушілер де ой­дағыдай болмады, сапасы әртүрлі болды. Ол ол ма, соңғы жылдары телітуші ретінде қы­тай­дың және сібірдің уақ алма ағаш­та­рын қолданды. Олар апортқа сәйкес келмейді, тіпті бір-бірін бөтенсиді. Осыған байла­ныс­ты Өсім­дік қорғау ғылыми-зерттеу инс­ти­тутында жабайы алманың бірнеше түрі телітуші ретінде зерттеліп жатыр. Апорт алмасының керемет болуы­ның басты факторы – ол Іле Алатауы­ның ерек­ше экологиялық жағдайы мен таби­ғаты. Бұл сортқа қолайлы жағдай – осы таудың теңіз деңгейінен 900-950 метр­ден 1300-1350 метр аралығындағы кеңістік. Жоңғар Алатауында бұл ке­ңіс­тік 850-1250 метр аралығында жатыр. Ал апорт бағы бұдан жоғары орналасса, оған қажетті жылу жетіспейді, одан тө­мен болса, ар­тық­тық етеді. Бірақ XX ғасырдың 60-70 жыл­дарында көпшілік бақтар жо­ға­ры ай­тылған деңгейден тыс орналас­ты­рыл­ды (не төмен, не жоғары). Мұндай жер­де өскен апорттың сапасы төмендеп, аза бастайды. Оған қоса, осы бақтардан қа­лемшелер даярланды, оның ұнамсыз қа­сиеттері келесі ұрпаққа берілді. Дәлірек айтқанда, апорттың нағыз жері, сорттың экологиялық оптимумы Іле Ала­­­тауында – 950-1250 метр, Жоң­ғар Ала­тауында – 850-1150 метр ара­лы­ғы болып есеп­­теледі. Міне, осы кеңіс­тік­те апорт жай­нап кетеді, өзіне тән қа­сиетін барынша алға салады. Өкініштісі сол, бұл жерлерде басқа дақылдар (жү­гері, бидай, көкөніс, т.б.) егу орын алды, оларға басқа жер де жа­­рап жатар еді. Бүкіл әлемге даңқы жа­йыл­ған апорт­­ты өз жерінен ығыстырып, оның ор­нына бас­қа дақылдар еккеніміз дұрыс бол­ма­ды. Ал соңғы жылдары апорт­тың таң­дау­лы жеріне «жаңа қазақтар» мен «жа­ңа орыс­тар» өздерінің ғимараттарын са­лып тас­тады. Сонда жаңғырған апорт­ты қай жер­­ге егеміз? Қинайтын мәселенің бірі – осы. Апорт алмасының нашарлауының та­ғы бір себебі – оның вирус ауруына шал­дыққаны. Біздің зерттеулерімізге қара­ған­да, апорт бірнеше вирус түрімен за­қым­далған. Оның ішінде төрт латентті ви­рус бар. Вирус инфекциясы іштегі құ­рт сияқты апорт ағашын іштен сорып, өнімін азайта­ды, алманың сапасын тө­мен­детеді. Сортты сауықтыру үшін вирустан таза көшеттер өсіру керек. Оның технологиясы бүгінгі күнде көп елдерде зерттелген, енді соны іске қосуға болады. Апорт бақтарының азаюына, оның ата­ғына нұқсан келуіне біздің кейбір ға­лым­дарымыздың да қосқан «үлесі» аз емес. Олар өз сортттарын шығарумен әуес­­­теніп, со­ла­рын итермелеп, одан қал­ды шетелдік сорт­тар­ды насихаттаумен болды. Әрине, жа­ңа сорт шығару керек, шет елдің жақсы сорт­тарын өндіріске енгізу қажет. Бірақ өзіміздің басты, тәжді сортымызды назардан тыс қалдырғаны өкінішті-ақ. Ол ға­лым­дар мен бағбан­дар­дың апортқа таққан «кінәсі»: жемісті екі-үш жыл кеш береді, суды көп қажет етеді,­ өзіне тән сорттық агротехни­каны қа­лай­­ды, интенсивті сорт емес. Тіпті, апорт ал­ма­сының үлкендігі де кінә болып та­ғыл­ды: бір адам алманы жеп тауыса ал­май­ды, қалға­нын далаға тастай­мыз ба, деушілер де та­был­­ды. Кезінде «Күн­­­дестің кінәсі көп­тің» кері бол­ды. Бі­рақ бұлар апорт­тың олар на­сихат­та­ған сорт­­тарына қарағанда 10-15 жыл артық өмір сү­р­етінін ескермеді, сапа­сын былай қой­ғанда, өнім жағынан көп сорт­тардан асып тү­се­ті­ніне көздерін жеткізбеді. Оның экспорт­тық тауар болатынын түсін­беді, апорт ұлттық мақтанышымыз деген сезімді аяққа бас­ты. «Көп суару керек, арнайы күтім қа­жет» деуші керенаулар «керек етсең жақ­сы зат, еңбек сіңір – бабын тап» деген қа­ғи­даны қаперге алмады. Әй­теуір не керек, тоғы­шар шенеуніктер мен селқос ғалым­дар анау-мынау деп, апортты тағы­нан түсіруге ты­рысып бақты. Сөйтіп, апорт­ты бүгінгі мүшкіл жағдайына жеткізіп тынды. Апорттың азып-тозып кетуінің 14 се­бебінің барлығы дерлік антропогендік фак­торларға байланысты, яғни біз өзі­міз кінә­ліміз, сондықтан да оны жаң­ғыр­ту адам­ның қолында. Уақыт күт­пей­ді. Апорт­тың азу процесі жыл санап кү­шеюде. Біз оны бүгін сақтап қалма­сақ, ертең кеш болады. Өйткені, аналық ағаш­тар – сорттың гено­фоны жыл са­йын азайып барады. Апорт мәселесін енді ұзын арқан, кең тұсауға салуға болмайды. Жаң­ғырған апортты XXI ғасырдың тәжді сортына айналдыру па­рыз. Міне, сонда біз ел Прези­дентінің тап­сыр­масын орындаған боламыз. Апорт мәселесі бүгін ғана көтеріліп отыр­ған жоқ. Бұл мәселе XX ғасырдың 80- жыл­дарынан бері қозғалып келеді. Ел­ба­сы­мыз Нұрсұлтан Назарбаев апорт проб­ле­ма­сын сол кезден қазіргі күнге дейін наза­ры­нан тыс қалдырған жоқ. Өзім куә болған бір жағ­дайды айтайын. 1988 жылы Қазақ­тың же­міс және жүзім ғылыми-зерттеу инс­ти­тутына республика бас­шы­ла­ры келгені бар. Ол кезде Н.Ә.Назарбаев Министрлер Ке­ңесінің Төр­аға­сы болатын, мен осы инс­титут дирек­торының ғылым жөніндегі орын­­­ба­сары едім. Нұрсұлтан Әбішұлының бізге қойған бірінші сұрағы осы апорт жө­нінде болды: «Біздің мақтан тұта­тын апор­тымыздың тағдыры не бола­ды? Оны қайта­дан қалпына келтіретін қандай шаралар істеліп жатыр?» – деген еді (Әрине, ғалым­дардың шабан жұмы­сына қа­на­ғаттан­баға­нын сездірді). Міне, содан бері Президент апорт­ты жаңғырту мәселесін талай рет кө­тер­ді. Күні кеше ғана, яғни 12 ма­мыр­да Ал­м­атыда қала активімен кездескенде Елбасы апорт мәселесін тағы да көтерді. Былай қарасаң, апорт проблемасы жо­ғары деңгейде көтеріліп жүр. Бірақ мәсе­ле жақсы басталады да, соңынан бірте-бірте сиырқұйымшақтанып кетеді. Бұған кінәлі тоғышар шенеуніктер мен селқос ғалым­дар. Ең барып тұрған скептик ға­лымның өзі апорт пробле­ма­сының көкей­кесті мәселе екенін жоққа шығар­май­ды, бұл мәселемен айналы­су­дың қа­жеті жоқ деп те айта ал­май­ды. Өкініш­тісі, басқа­ларға кедергі жа­сай­ды. Тіпті, ше­неунік­тердің өздері ал­дына барсаң, апорт мәсе­ле­сін ын­та­мен тың­дайды, сенен артық түсі­не­тін­дей көрініп, көмектесуге уәде бе­реді, бірақ, уәдесін орындамайды. Өйт­ке­ні, олар бо­лашақты ойламай, аяқ ас­тын­­да жат­қан пайданы іздейді. Сосын, апорт про­блемасымен айна­лысу өз қыз­мет міндетіне байланысты адам­дар немкетті қа­ра­ды, ал мәселемен айналыс­қысы келе­тін­дердің мүмкіншілігі бол­ма­ды. Біріншілерді, өкімет орындары жауапқа тарт­пады, екіншілерге қамқорлық жаса­ма­ды. Сондықтан да, апортты жаңғырту проблемасын шешуді ынталы, мүд­де­лі, жаны ашитын ғалымдарға тапсыру қа­жет. Осы мәселемен бұрын шұғыл­дан­ған, оны жақсы білетін, ұлттық патриоттық сезімі бар адамдар қолға алуы тиіс. Бұлай етпесе, одан ештеңе шықпайды. Соңғы кезде Елбасының тапсыр­ма­сына сәйкес тиісті министрліктер апорт пробле­ма­сына бет бұра бастады. Мы­са­лы, Білім және ғылым министрлігі 2009 жылы әр ғылым саласынан іргелі зерт­­теулерге конкурс жа­рия­ла­ды. Біз (Өсім­дік қорғау ғылыми-зерт­­теу институ­ты) бұл кон­­курс­қа апортты жаң­ғырту проблема­сы­мен қа­тыстық. Жолы­мыз бо­лып кон­курсты ұтып шықтық. Ғылы­ми жобамыз­дың нақты құ­ны 9 млн. теңге бол­ғанымен (жыл сайын), министрлік әлем­дік қаржы дағ­дарысын сылтаура­тып, 4,5 млн. теңге ғана бөлді. Бү­гінде осы қаржыға да қана­ғат етіп отыр­мыз. Соған байла­ныс­ты бағдар­лама­мыз­ды едәуір қыс­қартуға мәжбүр бол­дық. Ауыл ша­руа­шылығы министр­лігі­нің «Қаз­­Агро- Ин­но­вация» АҚ президенті, ака­де­мик С.Кененбаев мырзаның ынта та­ны­туымен биылғы жылы апортты жаңғырту проб­ле­масына 5 млн. теңге қа­ражат бөлінді. Осын­дай қаражат­тан­дыру 2012-2014 жыл­­­дары да жалғаспақ. Қазіргі кезде аталмыш проблемада айтарлықтай нәтижелер де бар. Өсімдік қорғау институты мен Биология және биотехнология институты бірігіп жүр­гіз­ген зерттеулер нәтиже­сінде микроклондау әді­­сі­мен апорттың «жаңа өсім­дігі» пробирка да (in vitro) алынды. Өсімдіктер пробиркада тамырланған­нан кейін, олар қолдан жасал­ған то­пы­рақтағы контейнерлерге көшірілді. Қа­зір олар (контейнерная культура) жы­лы­жайда бейімделуден өтіп жатыр. Өсімдік­тер әбден ширағаннан кейін олар­ды далаға шығарып, кәдімгі то­пы­­рақ­қа егеміз. Телітушіге ұластыр­ған­нан соң, олар­ды көшет қалпында бақ­қа отырғызамыз. Сонымен қатар, Биология және биотехнология инс­ти­туты­­мен бірігіп, апортпен Сиверс жа­байы алмасы­ның әр фор­ма­сының гене­ти­ка­лық кодын (ДНК) зерттеп жатыр­мыз. Мұндай зерттеулер телітушіні дұрыс таңдауды қажет етеді. 2011 жылдан бастап апортты жаң­ғырту мә­селесіне қатысты ғылы­ми-зерт­теу жұ­мыс­тары Жеміс және жүзім ша­руашылығы инс­титутымен бірлесіп жүр­гі­зілуде. Енді жо­ға­ры­­да аталған іргелі жә­не тәжірибелік жұ­мыс­­тар ке­ңейтіле жә­не тереңдетіле тү­седі. Егер қаржы­лан­ды­рылу жеткілікті болса, Ал­маты апор­тын жаңғырту жөніндегі Елбасы­ның тапсыр­ма­сын ғылыми негізде 4-5 жыл­да орын­дауға болады. Істің тәжіри­белік жа­ғы­­на келгенде де ғалымдар қол қу­сырып отыр­­майды, онда да қыруар еңбек істеуі керек. Мағжан ИСА, биология ғылымдарының докторы, профессор. Алматы.