Жайылым жайлы жанайқай

Қарағанды өңірінің ежелгі бір шұрайлы төскейі Жаңаарқа екені белгілі. Осы жаққа сапарға шық­қан сайын түрлі-түрлі түрленіс­тер­ге көз үйренген. Күннен-күнге жа­ңа­ру­ла­ры көп. Солай болғанымен айтпас­қа амал не, сүйсінтерлігімен қатар, күйініштілері де бар. Күй­і­ніштісі не? Ол өзіміз байқап, аң­ға­рып жүрген, ауыл еңбеккерлері өкі­ніш-өкпесі зілдей мынадай жәйт дер едік. Тілге тиек етпегіміз де сол. Сарыарқа мен Бетпақдала ара­лы­ғындағы бұл ұлан-байтақ өңір­дің ілгері замандағы кескін-келбеті анау бір жылдары аңғарылып қа­ла­тын. Бір-біріне жалғасқан бел-белестердің сауырындағы дөңге­ле­ніп көкке көмкерілген сайын жазира, сылдырай аққан тұнық өзендер мен бұралған сансыз бұлақтар ба­йырғы бейнесін елестетерліктей-тін. Шөбі шүйгін, суы кәусар өлке әсі­ресе, мал жарықтыққа жерұй­ық­тай болғандығы қалай ұмытыл­сын. Әзірге қаймағы сақталған кей тұстарынан кездесіп қалар оры­н­дар сондай. Бірақ сирек ұшыра­са­ды, өрісі тарылып, селдіреп ба­ра­ды. Айналадағы тіршілік атаулы­ның табиғатпен тамырлас тағдыры болжаусыз күйге ұшырап отыруы сырдың басы деуімізге болады. Айтты-айтпады, қазір дала көр­кінің, жер реңінің кереғар өзгерісі көп. Кеше ғана түгі қалың топырақ ертеңінде жұтаң. Бар жануар сүй­сініп жайылар қараотты шетсіз-шексіз алқаптар алашұбарланып, әредік қана ұшырасуға айналады. Күнкөрісі мал қамына байланысты жан қайтсін. Көнтерлілікпен қолда барды талғажау етуге мәжбүр. Әйт­­пегенде ата-баба әдетінше жылқы ма, қой ма, қай-қайсысын да шұ­быртып, дәулет көзіне жай­натуға әркім-ақ құштар. Бұған дейін өлкенің ең бір шал­ғыны мол, жайылымы кең қиы­ры Ақтүбектен Түгіскен, Қы­зылжар, Сарысуға ұласып жататын болушы еді. Бұл күнде басқа тұс­тарды былай қойғанда, кезінде құ­ты түпсіздей көрінетін осы аты­рап­ты тану қиын. Үйреншікті сәні түліктерден гөрі енді көзге жиі шалынатыны дәу-дәу жүк көлік­тері. Өздері төтелеп салып алған қым-қиғаш дала жолдарымен ерсі­лі-қарсылы жүйткіп, айналаны шаң­датып, топырақты бұрқыратып жөңкіледі де жатады. Бұлардың күндіз-түнгі жорығы не десеңіз, қаулап ашылып жатқан кен көздері байлығын тасымалдауға байланыс­ты аптыққан қимыл. Қош, одан әріде әр тұстан мен­мұндалаған кеніштер көріне бас­тайды. Жал-жал жоталары жалғаса созылып жайлау-жайылымдарға, ша­бындықтарға емініп, ендеп кіріп алған. Жер-су көтерілген шаң-тозаңға көмілген. Көмірі қазылып, мысы аршылған төңірек адам тү­гілі мал жолай алмайтындай астан-кестен. Бұл да аздай Атасудан Жез­қазғанға қарай тартылған жер­асты құбыры орнындағы орлар екі дүниені әдейі бөлген шекарадай мал-жанды не әрі, не бері аттат­пай­ды. Әрине, әркімнің шаруа қа­мы бөлек. Кен игерушілерге бұй­ыр­ған қазынаны қайткенде алып қалу керек. Қалай алынып жатыр, қоршаған ортаға салдары қандай болады?! Байлық буы бас айнал­ды­рып тұрғанда ол ойландыра қой­ып жүр ме? Жергілікті жұрт соған мазаланады. Жауабы жоқ сауал болып тұруына қиналады. «Тауына қарай бұланы» дегендей, бұл жақ қашанда малды бол­ған. Шүкір, қазір де солай. Жер ыңғайы, дәстүрлі кәсіп соған итермелеп келеді. Үйір-үйір жылқы, отар-отар қой өсірушілер аз емес. Бүгінде Жаңаарқа ауданында 150 мың қой мен ешкі, 55 мың ірі қара, 29,5 мың жылқы бар деп есептелсе, осының басым бөлігі аталған аймақ үлесінде. Мүмкіндікке қа­рай қарасын көбейте беруге де ұмтылушылар жеткілікті. Алайда, түлікке корек табиғи жайылым мен шабындықты жылдан-жылға тарылтқан кеніштер қыспағы қай­мық­тырып, қинайды біразын. Жа­қын­да жылқысының еті мен қы­мызы бал татитын, қойының құй­рығы қазандай, салмағы тайын­ша­дай атақты Түгіскенде болғаны­мыз­да ауылдағылардың тағы бір абыржуына тап болып қалдық. Бұрынғы Жәйрем мен Қаражал кеніштерінің, одан соң тап іргеге келіп тірелген, яғни небәрі 20 және 30 шақырымдағы «Жомарт», «Қа­мыс­мола» кен көздерінің мал өсі­руге кедергісі аздай, маңайдан та­ғы бір кен көзі табылыпты. Ол да өндірілмек көрінеді. Солай бола қал­ғанда қалыпқы шаруашылық үр­дісі одан бетер бұзылатын­ды­ғы­на қатер үлкен. Сондықтан «Же­ңіс» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы Н. Исабековтің жағдайды тиісті орындарға жайғанынан бас­қа амалы да жоқ. Асыл тұқымды осы қой шаруашылығында 18 мың қой, 1200 жылқы өсіріледі. Ал жеке меншіктегі мал саны одан үш есе көп. Осынша мал енді өрістен тарылып отыр. Мұнымен қоса «Шұ­баркөл», «Жаман Айбаттан» соң іргелес Ералиев селолық округі аумағында ашылған «Жалын» кө­мір кенішінің төңірегіндегі жер­дің жайылымға жарамсыз етілу қаупі де жұртты алаңдатуда. Әсі­ресе, өз аяғымен алысқа жайыла­тын, шөп, су талғайтын жылқы ма­лына өріс тарылмақ. Су демекші, «Таза су» бағдарламасы бойынша Түгіскенге 2004 және 2005 жыл­дары қатарынан екі рет респуб­ликалық бюджеттен қаржы бөлін­се де осы күнге дейін аталған ауыл ауыз суға аса зәру. Айта кетпеске болмайды, біз қазба байлығын пайдаланушы­лар­дың әңгімемізге арқау мәселеге деген жауапкершілігін, табиғатты қор­ғауға деген ынта-ықыласын тиісті орындардан білмекке тырысып баққанымызбен мардымды жауап ести алмадық. Білу үшін жазбаша хат түсірілуі керек екен, оған қай­тарылатын мәліметтерді жинақтау­ға сатыланған рұхсат алуы тағы бар. Ал ауыл шаруашылығы сала­сына жауапты дейтін жандардың ауызба-ауыз әңгімеде «солайы солай ғой» дегенімен, мәселені көте­руге бара алмайтыны байқалады. Ел іші еңбеккерлері мүддесіне жа­нашырлық, қала берді, қызметтік міндет тұрғысынан талапшылдық осындайда көрінуге тиіс емес пе! Қарап тұрсаңыз, табиғаттың өзі осы өлкені мал бағылсын, оның асылы жылқы мен қой өсірілсін деп жаратқан секілді. Әйтсе де заман заңдылығы өндірісті қоса да­мы­туға ойыстырды. Уақыт ағымы­нан асып кету қиын. Кен де керек-ақ болар. Дегенмен, онсыз да соң­ғы уақытта қарашірігі азайып, сұр топырақты, сортаң, шөлейт жерлер жиілей бастаған өлкенің ақырғы шұрайлы да шырайлы қойнау-қыр­тыстарын қопарып, пайдаға асыр­ғысыз, жарамсыз қылу жөн бе?! Аршылған жерді қалпына келтіру жөніндегі уағдаластық көп ретте сақталмай, ашық қалған кеніштерден жел тұрса көтерілер қара шаң, қалың тозаң былай да өсімтал­ды­ғы әлсіз өсімдіктер дүниесін ба­сып, тұншықтыра беретіндігі өкі­ніш­ті. Тым болмаса соны қалқа­лау­ға, бөгесін болатындай жан-жа­ғынан жасыл желек қорғанын жа­саудың қолға алынбауына налиды ел іші. Иә, ауылдағы шаруаның бейнеті, түйткіл мәселесі аздай, қазба бай­лықты ештеңеге алаңдамай ас­ап қалуға асығушылық бір бүйір­ден қадалған тікенек болып тұр. Тек минералды шикізатты бас-көз­сіз өндіруге негізделген экономика құрылымының болашағы күмәнді екендігі талай-талай айтылып та жүр. Шетелдік инвесторлармен кез­десуде Елбасы бұл мәселеге ай­рықша көңіл аударғаны мәлім. Би­ылғы Жолдауда мал шаруашылығы өнімдерін жеткілікті өндіру жө­нінде тапсырма да берілді. Жер қазынасы шексіз еместігі, көмірі болсын, мұнайы болсын, мы­сы болсын бір кезде таусыла­ты­ны анық. Ал ұқыпты пайдаланса келешек ұрпақ қажетіне де пай­да­сы тиері хақ. Сондықтан бірқатар елдердің табиғи ресурстарды сақ­тау үшін олардың көздерін ұзақ мерзімге жауып тастағандары аян. Басқасын былай қойғанда, мал ша­руашы­лы­ғына қолайлы өңірлерді қорғауға сондай тәсіл неге қол­дан­басқа, жа­й­ылымдар мен шабын­дық­тарды сақ­тау туралы мемлекеттік бағдар­ла­ма қабылданса тіптен жақсы болар еді дегенге саяды жергілікті тұрғындар пікірі. Ауылдың мал бағар жағдайы болса тұрмысы жаман болмай­ты­нын, еңсесі биік отырарын білеміз. Қазіргі күні де жұмысы жоқ мың­даған ауыл тұрғындары қолдағы азын-аулақ малдың арқасында күн­дерін көруде. Орта және шағын бизнесті өркендетуге нағыз тың орта сонда жатыр. Өкінішке қарай, басқасына қоса, сөзімізде тұспал­дан­ғандай, кедергілер етектен тар­туы сол мүмкіндікке тұсау салуда. Соның салдарынан өзге емес, сырт­қа алақан жаюға болмайтын ең қажет дүние – азық-түлікке де сұраншақ болып отыруымыздың ұяттығын айтып жатып қайтеміз. Ал ауылда тұрып мал ұстама­ғанның күні күйкі. « Таяқтың екі ұшы бар» демекші, түлік тұяғын түлетуге ыңғайлы жерлерді малшы қауым несібесінен жырудың арты ауыр болары ақиқат. Ештен кеш жақсы деген. Айналып келгенде осынау жәйт тереңірек ойландыра­тын уақыт келді деген үмітте ауыл жұрты. Тілек те осы. Кен де керек шығар, ал мал ше?.. дейді олар. Ұлтымыздың уызы – ауыл болса, ауыл уызы мал ғой. Аялы па­насы, асырайтын анасы – дала. Он­дағы жайқалған жайылым, шал­қы­ған шабындық. Тамыр-тағдыры соған келіп тіреледі. Ал оның қа­зіргі ахуалы «Алыстан ойламаған, жақыннан уайым табады» деген сөзді ойға оралтады. Соның шын­дығын кезінде көзбен көрдік емес пе. Тың игеру науқанында оңды-солды жыртылған жерлердің біраз бөлігі не егін салуға, не мал жа­йылымына жарамай, арамшөп қау­лап қалғандығы әлі де көз алдыда. Енді даланы дүбірлеткен өндіріс орынды-орынсыз килігіп, мал ша­руа­шылығы тірегін тықсыруы мы­надай. Жер асты байлығы – кеннен жер үсті байлығы – малдың несі кем? Ауыл адамдарына осы жағы түсініксіз. Тіршілік корегінің нәрі – жайылымдардың тарылып бара жатуының ешкімді алаңдатпай­ты­ны жандарына батады. Айқын НЕСІПБАЙ. Қарағанды облысы.