– Биылғы 11 маусымда еліміздің әскери соттар жүйесінің құрылғанына 25 жыл толғалы отыр. Әңгімемізді әскери соттардың құрылымы, оның өзге соттардан айырмашылығы, қызметі туралы айтудан бастасаңыз.
– Иә, жақында Қазақстан Әскери сотының құрылғанына 25 жыл толады. Оның еліміздің сот жүйесінде алатын орны ерекше деуге болады. Себебі, әскери соттар Тәуелсіз Қазақстанның бірінші мамандандырылған соты болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1992 жылғы 11 маусымдағы «Қазақстан Республикасының әскери соттары мен әскери прокуратуралары туралы» №802 қаулысымен әскери соттар құрылып, қысқа да болса өзіне тән тарихын қалыптастырып үлгерді. Қазіргі таңда, әскери соттар Қазақстанның бірыңғай сот жүйесінің құрамында және жалпы юрисдикциялық соттарға жүктелетін қызметтер мен өкілеттіктерді еншілейді. Сондай-ақ, сот төрелігін жүзеге асыруда ортақ қағидаттар бойынша қызмет етеді.
Жалпы, әскери соттар құрылымының басқа соттар құрылымынан өзгешелігі жоқ. Қазақстан Республикасы Әскери сотының мәртебесі облыстық соттарға теңестірілген және апелляциялық сатыдағы істерді қарайды. Республика аумағында 10 гарнизондық әскери сот бар, олар қалалық және аудандық соттармен теңестірілген. Бұл соттар мемлекетіміздің облыс орталықтарында орналасқан. Сондай-ақ, Астана қаласында аса ауыр қылмыстармен байланысты істерді қарайтын қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық әскери соты орналасқан.
Әскери соттардың ең басты айырмашылығы деп олар қарайтын істердің ерекшелігін айтуға болады. Мысалы, азаматтық істер бойынша тараптардың бірі әскери қызметші, әскери басқару органы, әскери бөлім болуы шарт. Ал қылмыстық істер бойынша сотталушы әскери қызметші болуы қажет.
– Сәкен Жүсіпахметұлы, «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын жүзеге асыру шеңберінде әскери сот жүйесінде қандай өзгерістер жүзеге асырылуда, оның ішінде бес сатылы сот жүйесінен үш сатылы жүйеге көшу қандай мүмкіндіктер берді?
– Қазіргі уақытта, заңның үстемдігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстанның сот жүйесі өзіне қойылған талаптарды тиісті деңгейде іске асырып отыр. Еліміздің судьялары әлемдік алдыңғы қатарлы стандарттарға сәйкес, Президенттің тапсырмаларын жүзеге асыруға өздерінің елеулі үлестерін қосуда. 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап, орындалуы Жоғарғы Сотқа жүктелген, Ұлт жоспарынның 11-қадамын жүзеге асыруға бағытталған бірқатар заң қолданысқа енгізілгені мәлім.
Сот төрелігінің басты басымдықтары ретінде заң үстемдігі, судьялар корпусының кәсібилігі, сот өндірісін оңтайландыру мен оның тиімділігі, дауларды шешудің балама түрлері мен жаңа ақпараттық технологияларды енгізу белгіленген. Осыған байланысты сот жүйесінде елеулі өзгерістер жүзеге асырылып отыр. Ең басты жаңашылдықтардың бірі – бес сатылы сот төрелігінен үш сатылы жүйеге көшуі. Сонымен қатар, істердің басым бөлігі қаралатын бірінші және апелляциялық сатыдағы соттардың маңыздылығын айтарлықтай күшейту міндеті қойылған. Аталған шаралар соттағы әуре-сарсаңның алдын алып, сот шешімін қабылдау мерзімдерін қысқартады.
Егер бұрынғы сот төрелігі жүйесінде кейбір санаттағы істер бір жарым жылға дейін қаралатын болса, қазір олар ең көп дегенде 6-9 ай ішінде аяқталатын болды. Оған қоса, жаңа заңдармен енгізілген өзгерістерге сәйкес, судьялыққа кандидаттардың біліктілік талаптары жоғарылатылып, іріктеу тетіктері қатайтылды. Дауларды реттеудің балама тәсілдерінің институттарын әрі қарай жетілдіруге бағытталған жаңашылдықтар да аз емес. Сот жүйесіне жаңа ақпараттық технологиялар енгізілген соң, олар жұмысты оңтайландырып, сот ісін жүргізудің ашықтығын қамтамасыз етті және халықтың сот жүйесіне деген қолжетімділік мүмкіндігін жеңілдетті.
Мемлекет басшысы жаңа ақпараттық технологиялар енгізуге және жетілдіруге әрқашан ерекше көңіл бөлетінін атап өту керек. Бұл өзінің жалғасын Елбасының «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында да көрініс тапты. Президент цифрлы технологияларды енгізу арқылы халықтың тұрмыс сапасын көтеруге және экономика салаларының бәсекелестігін арттыруға бағытталған «Цифрлы Қазақстан» атты жеке бағдарламаны әзірлеуді және қабылдауды тапсырды. Сот жүйесі де бұдан қалыс қалмайды. Электрондық сот төрелігінің сервистерін әрі қарай жаңғырту және дамыту болашақта соттың бір бағыты болуы тиіс. Сол себепті, сот жүйесіне жаңа ақпараттық технологиялар енгізілуде.
– Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында қылмыстық және әкімшілік заңнаманы ізгілендіру бойынша мәселелерді көтерген болатын. Осыған қатысты не айтасыз?
– Шынында да, бүгінгі таңда біздің мемлекетіміз заңнама жүйесін ізгілендіру жолында келеді, ол әлемде жағымды қабылданып отыр. Осының арқасында түрмедегі адам саны азайып келеді.
Қазіргі уақытта Жоғарғы Сот заңнамаларды жеңілдетуге және ізгілендіруге бағытталған бірқатар новеллалар дайындауда. Соның ішінде, айыппұл жазасын қолдану аясын кеңейту және оны қисынды мерзімде төленуін белгілеу мәселесі қарастырылуда. Қылмыстық істерді азайту мақсатында кәсіпкерлік қызмет саласындағы барлық экономикалық және Қылмыстық, Әкімшілік құқық бұзушылық кодекстеріне қатысы бар қоғамдық қауіп дәрежесі жоғары емес құқық бұзушылық құрамдары тексеріліп, талдаулар жасалуда. Сонымен қатар, басқа да құқық бұзушылықтар бойынша жаза тағайындау практикасына талдау жасалып, оларды ізгілендіру бойынша тиісті ұсыныстар енгізілмек.
– Қаралатын істердің ерекшелігіне байланысты тиісті кадрлармен қамтамасыз ету қандай деңгейде? Сондай-ақ, әскери соттардың жүктемесі қандай?
– Әскери соттарда жұмыс істейтін судьялардың басым бөлігі – үлкен еңбек өтілдеріне ие азаматтар. Олардың арасында әскери соттардың құрылған күнінен бастап жұмыс істейтін судьялар да бар. Бір сөзбен айтқанда, бізде әскери саланы жақсы меңгерген кәсіби кадрлар жетерлік. Ал осы арада атап көрсететін жайт қазіргі уақытта әскери соттардың жүктемесі көп емес. Бірақ, әскери соттардың соттылығын кеңейтудің бірқатар бағыттары қолға алынып жатыр.
Әскери соттар қарайтын істерді арттыру мәселесін шешудің тиімді жолдарының бірі – олардың құзырына арнайы мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне қатысты азаматтық және қылмыстық істерді заңнамалық негізде беру. Себебі, бұл қызметтегілер өз өкілеттігі шегінде арнайы атақ пен сыныптық шендер иеленіп, өз мәртебелері бойынша әскери қызметшілерге ұқсас болып ке-
леді, әскерилерге қарастырылған көптеген жеңілдіктерді пайдаланады.
Мемлекеттік міндеттерді орындаудағы айырмашылықтарына қарамастан, құқық қорғау органдары мен арнайы органдар қызметкерлерінің мәртебесі, әлеуметтік және құқықтық қорғалуы көп жағдайда әскери қызметшілерге ұқсас. Сонымен қатар, әскери соттардың құзыреттілігін құқық қорғау органдарының субъектілерін беру арқылы кеңейту жергілікті соттардың жүктемесін елеулі түрде азайтып, ең бастысы, біркелкі сот тәжірибесін қалыптастыруға мүмкіндік берер еді. Сондай-ақ, мемлекеттік құпиялар мен Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін сақтауға септігін тигізетіні даусыз.
Сонымен қатар, ұлттық қауіпсіздікке кез келген түрдегі және сипаттағы лаңкестік пен экстремизмнің үлкен қауіп-қатер төндіретіні белгілі. Қазіргі таңда барлық адамзаттың ең үлкен қаупі болып танылған, әлемдегі лаңкестік деңгейінің өсуін ескере отырып, лаңкестік пен экстремизмге қатысты істер әскери соттардың қарауына берілуі қажет деп санаймыз. Мұндай жағдайда айыпты тұлғалардың әрекетін заңдық саралау мен жаза тағайындау бойынша бірыңғай тәжірибесі орнатылады.
Келесі бір мәселе қолданыстағы заңнамаға сәйкес, әскери соттар тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асыра алмайды. Себебі, Қылмыстық процестік кодекс нормаларымен әскери соттардың тергеу судьясы құзыретін атқаруы қарастырылмаған. Осының салдарынан гарнизондардың әскери соттарында құқық саласының жаңа институты – тергеу судьясы жұмыс істемей отыр. Яғни, әскери соттар әскерилердің бостандығы мен заңды құқықтарын сотқа дейінгі өндірісте қорғау сынды маңызды қызметтен тыс қалуда.
– Әңгімеміздің соңында судьялар қауымына арнаған лебізіңізді білдіре кетсеңіз.
– Мемлекет тарапынан сот билігінің толыққанды жұмыс істеуіне барлық жағдайлар жасалып отыр. Енді халықаралық стандарттарға сай, сот жүйесінің қалыптасу жолында алға қарай қаншалықты нәтижелі қадамдар жасауымыз тек біздің жұмысымызға байланысты екенін атап көрсеткен жөн. Осыған орай, судьялар өздігінен білім алып қана қоймай, өзін-өзі дамытуға уақыт бөліп, өзін күнделікті жетілдіріп отыруы қажет. Сонда ғана ел азаматтарының конституциялық құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қорғауда судьялар тиісті деңгейде қызмет атқара алады.
Қорытындылай келе, судьяларға сот төрелігін жүзеге асыру барысында жауапкершілік пен әділдік тілеймін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Нұрлыбек Досыбай,
«Егемен Қазақстан»
