Біз де С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, 3.Қабдолов, Н.Ғабдуллин, М.Базарбаев сияқты абзал ағаларымызды қазақ әдебиеттануындағы «алыптар тобы» деп атағымыз келеді. Әрине, бұл бұлардың алдында осындай атаққа лайықты ағалары болмады деген сөз емес. Болғанда қандай?! А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е.Исмаилов, Б. Кенжебаевтар шын мәніндегі қазақ әдебиеті ғылымының асқар шыңдары еді. Оған ешкім таласа да алмайды. Ұлттық ғылымды қалыптастыру үшін алдыңғы топтың қаншама қуғын-сүргінге ұшырағаны да белгілі.
Соғысқа дейінгі, соғыстан кейінгі саяси науқандарда қазақ әдебиеті мен ғылымы, мәдениеті өзінің ұлттық қаймағынан айырылып, түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет пен ғылымның қалпына түсіп те қалғандай еді. Міне, осындай кезде, яғни тоталитарлық жүйе барынша күшейіп тұрған елуінші жылдардың орта тұсында әдебиетке араласқан бір топ дарынды жастар ағалар салған қиын жолға келіп түсті. Балалық, жастық шақтары отыз жетінің ойранына, 1941-45 жылдардың қырғынына тура келген бұлар ерте есейіп, арманда кеткен ағаларының орнын басуға, солар бастаған істі жалғастыруға мәжбүр болды.
Біз бір топқа жатқызып отырған бұлар – бір жылдың, яғни 1927 жылдың төлдері. Осы топтың серкесі жиырмасыншы ғасырдағы қазақ әдебиетінің білгірі, академик Серік Қирабаев жыл басы наурызда өмірге келіпті. Ғылыми жұмысты мемлекеттік қызметпен ұштастырған М.Базарбаев мамырда туыпты. Турасын айтамын деп, кейде туыстарына да, достарына да жақпай қалып жүретін, қазақ әдебиеті сынының ұңғыл-шұңғылына қоса С.Сейфуллин мен С.Мұқанов сияқты жазушылардың шығармашылықтарын бүге-шүгесіне дейін қоймай зерттеген Тұрсынбек Кәкішевтің тамыздың аптабында кіндік қаны жерге тамыпты. Ал қашан да салмақты да сабырлы Рахманқұл Бердібай, жазса да, сөйлесе де кара сөзді қайнатып, майын ағызған Зейнолла Қабдолов, сырбаз Нығмет Ғабдуллин – үшеуі қақаған қыста, желтоқсанның боранды күндерінде дүниеге келіпті. Бір жылда туған құрдастардың әр қайсысы – жеке-жеке кесек тұлға. Сірә, бұлар өмірге келгенде, жұлдыздары көк көгінде барынша биікте жарқырап тұрған болуы керек.
Ендігі біздің әңгімеміз осы бесеудің ішіндегі бірегейі Рахманқұл Бердібай хақында болмақ. Рахманқұл Бердібай – ХХ ғасыр мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ әдебиеттану ғылымының аса көрнекті өкілдерінің бірі. «Турасын айту керек болса, Рахаң айта алады» дейтін, есімі елге танымал, айтулы тұлғаларымыздың бірегейі еді. Ізденімпаздық пен білімпаздық, пайымдылық пен парасаттылық, қарапайымдылық пен ғұламалық, сабырлылық пен салмақтылық, досқа, ғылымға деген адалдық пен қамқорлық, ең бастысы, ұлт мүддесін бәрінен де жоғары қойып, халқына қызмет етуді өмірінің басты мәні санауы – Р.Бердібайдың азаматтық болмысын биіктете түсті. Әсіресе, ұлтжандылық қасиет Рахаңның сөйлеген, жазған әрбір сөзінен, ойынан аңқып тұратын. Ғалымды өз әріптестерінен ерекшелендіріп тұратын бойындағы басты қасиеті де оның осы ұлтжандылығы, ұлтшылдығы болса керек.
«Ұлтшылдық» сөзін әдейі қолданып отырмын. Кеңестік насихат жетпіс жыл бойы осы «ұлтшыл» сөзін «барып тұрған оңбаған», «халық жауы» мағынасында құлағымызға құйып жіберді. Отаршылдар алдымен, бар материалдық байлығымызды алып, енді ең соңғы рухани байлығымызға, тіліміз бен ділімізге қол салған тұстарда ұлтшыл азаматтардың оған қарсы шыққаны белгілі. Алашордашылардың бар кінәсі олардың ұлтшылдығында, яғни ұлтын, халқын сүйгендігінде еді. Ұлтшылдық кеңес өкіметіне қауіп төндіргендіктен де, билік басындағы компартия бірнеше дүркін саяси науқан ұйымдастырып, ұлтшылдықты түп-тамырымен құртуға, яғни халықтарды ұлтсыздандыруға, мәңгүртке айналдыруға бәрін салды.
Сондай науқанның бірі елуінші жылдардың орта кезінде тың және тыңайған жерлерді игеру деген сылтаумен Қазақстанда жүргізілді. Келімсектер көбейді. Қазақ халқы 30 пайызға жетпей, өз жерінде азшылыққа айналды. Осы кездерде 700-дей қазақ мектебі жабылып, барлық жоғары оқу орындарындағы оқу орыс тіліне көшіріле бастады. Институттарға түсу үшін орыс тілінен емтихан тапсыру міндет-тұғын. Орыс тілін білмеген адам жоғары оқу орнына түсе алмады.
Міне, осындай кезде қазақ тілінің, мәдениетінің жоғын жоқтаған Р. Бердібайдың «Ең үлкен мәдени байлық» («Қазақ әдебиеті», 22.08.1956) атты проблемалық мақаласы жарқ ете қалды. Негізінен қазақ тілінің жай-күйі көтерілген мақалада айтылған сөздер күні бүгін айтылғандай, атойлап тұр. Ендеше, Рахаңды тындайық: «Бәрінен бұрын қазақ мектептерінде қазақ тілін оқыту жайы мәз емес екендігін айтуымыз керек. Қазақ тілінде грамматика мектептерде 7 класқа дейін өтіледі. Әрине, осы уақыт ішінде көпшілік оқушы сауаттана алады. Бірақ осыдан кейін мектеп бітірушінің басым көпшілігі қазақ тіліне қайта оралмайды. Өйткені, Қазақстанның бірде бір жоғары оқу орындарында қазақ тілі пәні жүрмейді.
Қазақ тілі факультетін ашудың қажеттілігін айтпағанның өзінде, институттарда оқитын қазақ студенті қазақ тілін оқуы - шарт. Жоғары оқу орнының, әсіресе, техникалық, жаратылыстану факультетін бітірушілердің басым көпшілігі қазақтың әдеби тілін мүлдем білмей шығады. Осыдан барып орысша сөйлей, жаза алатын, бірақ ойындағысын қазақ тілінде ауызша да, жазбаша да дұрыс жеткізе алмайтын кадрлар пайда болады. Мұның ақыры неге соғатындығын өмірдің өзі көрсетіп келеді. Бізде қазақ тілінде жаза білетін инженер, агроном, физик, зоотехникті ілуде бір кездестіруге болады. Мұның өзі кейде кісі күлерлік жайға душар етеді. Қазақ интеллигенті өз ана тілін білмейді».
Біраз жыл мектепте жұмыс істеп, оқу-ағарту саласындағы қазақ тілінің жағдайын жақсы білетін Рахаң ащы шындықты тайсалмай жайып салады:
«Қазақ мектептерінің ерекшелігімен санаспаушылық жоғары оқу орындарына қабылдау емтихандарында айқын көрінеді. Қазақ мектебін бітірушілер көбінесе орысша өз ойын терең жеткізерлік болып шықпайтыны мәлім. Бұл, әрине, бір жылда шешілетін мәселе емес. Ендеше, осы шындықпен есептесу керек. Әрбір абитуриенттің қабылдау емтиханын ана тілінде өткізуіне мүмкіндік туғызу керек. «Білсең де, білмесең де орысша сөйле» деу зорлық емес пе?».
Толып тұрған ағын судың тығыны ашылғандай, іште тығылып, сыймай жатқан халықтың көкейкесті ойы ештеңені елемей бірінен соң бірі жарыққа шыға бастады. Бұл іске «Қазақ әдебиеті» газеті (редакторы С.Мәуленов) мұрындық болды. Коммунистердің идеологиялық тас қамалын бұзып шыққан екінші мақала Ә.Нарымбетовтің «Ана тілін ардақтайық» («Қазақ әдебиеті», 01.06. 1956) еді. Осыдан кейін «Қазақ әдебиеті» газеті осы мәселеге арнап, тағы да бірнеше мақала жариялап жіберді. Бұлардың ішінде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы институтының қызметкерлері Т.Кәкішев, А.Байшин, Ә. Мұхтаров, Р.Сәрсенбаев, Т.Әлішеров, X.Хасенов, «Қазақстан коммунисі» журналының бөлім меңгерушісі Қ. Әбілдаев, «Үгітші» блокнотының жауапты хатшысы Қ.Әлиасқаров барлығы 8 жігіт бірігіп жазған «Тіл мәдениеті» («Қазақ әдебиеті», 24.06.1956) атты мақаланың да шыққанын атап кеткен жөн.
Әрине, ана тілін қорғап, сол үшін шырылдап отқа да түсіп кетуге дайын жүрген жігіттердің бұл «қылықтары» жоғары жақтағыларға ұнамайтындығы белгілі. Артынша-ақ авторларды қуғындау басталды. Сол кезде қалыптасқан дәстүр бойынша бұларға алдымен идеологиялық тұрғыдан соққы берілді. «Социалистік Қазақстан» (29.01.1957) газетінде басылған «Қазақ халқының мәдениетін көркейте берейік» атты көлемді редакциялық мақалада осы мәселе саяси жағынан тиісті «бағасын» алды.
«Қазақ әдебиеті» газетінде Р. Бердібайдың және оны қолдап мақала жазған қазақтың бір топ ұлт зиялыларының «ұлтшылдық көзқарастарын» айыптаған «Әділ сын – алғы міндеттер» (01.02.1957), «Ұшқары пікірлер, елеулі қателер» (08.02.1957) мақалалары жарық көрді.
Бірақ бұған Р.Бердібай мойыған жоқ, алған бетінен қайтпады. Енді оның қазақ тілі мен әдебиетінің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған мақалаларына баспасөз беті жабық болды. Соған қарамастан, Рахаңның «Қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелері» атты проблемалық мақаласы («Әдебиет және искусство», 1956, №12; «Көкшетау правдасы», 04.01.1957) жарық көрді. Мақалаға көз салайық: «Зерттеушілер орыс мәдениетінің, әдебиетінің Россиядағы басқа халықтарға еткен игілікті әсерін дұрыс түсіндіре келіп, сол халықтардың ескі әдебиетінен ылғи бір ұқсас жайларды, мөлдір достыққа шақырған идеяны іздеді... Жырда немесе жеке шығармада орыс отаршыларына қарсы ілуде бір сөз айтылса, ол шығарма халықтар достығына зиян деп табылды... Кез келген зерттеулердің күрделі бөлімі совет мемлекетін, оның басшысын мақтауға арналатын.
Осының өзі асқан терең ойлылық саналатын. Олар бейнебір ұлтшылдыққа қарсы күрескен болып отырып, әдебиеттің ең таңдаулы шығармаларын жойғысы келді». Автор сол кездегі қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу істеріндегі осындай өрескелдіктерді батыл сынай келіп, мысалға негізгі авторлары М.Сильченко мен Н.Смирнова болған «Совет дәуіріндегі қазақтың халық поэзиясының очерктері» (1955) атты көлемді зерттеу еңбегін келтіріп, осы тұрғыдан іске алғысыз етеді. Рахманқұлдың бұл ісін ерлік демеске шараңыз жоқ.
Көп күттірмей-ақ, Р. Бердібайдың бұл пікірлеріне саяси тұрғыдан ресми түрде баға беріле бастады. Сол кездегі Қазақстан Компартиясының «көзі», «құлағы» «Социалистік Қазақстан» газетінде редакция атынан жазылған «Бір зиянды мақала туралы» («Социалистік Қазақстан», 05.02. 1957) деген мақалада Рахманқұлдың қазақ әдебиетінің тарихы туралы «теріс көзқарастарына» саяси соққы берді.
Осы оқиғалардан кейін Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті ұлтшылдыққа қарсы арнайы қаулы қабылдады, ұйымдық шараларды жүзеге асырды. «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы С. Мәуленовтен бастап, басшылары түгелдей орнынан алынды. Ал Р. Бердібаев болса, партиядан қуылып, қызметімен қоштасты.
Ғалымның ұлт алдында атқарған тағы бір абыройлы ісі – оның 35 жыл бойы (1965-1995) Алматы қаласындағы М.Әуезовтің музей-үйінде қазақ әдебиеті мен өнері халық университетін басқарып, 500-дей дәріс өткізуі. Мақсат «мүлгіп жатқан ойды ояту, қазақтың өз мұрасын өзіне қайтару» болған. Халық университетінде өткізілген сабақтардың негізгі дені қазақ әдебиеті мен мәдениетінің өзекті мәселелеріне арналды. Ол кезде жоғары жақтың ықыласына іліне бермейтін көптеген «жабық» тақырыптар алғаш рет осы жерде көтеріліп жатты. Ұлттық әдебиетіміздің, мәдениетіміздің, тарихымыздың ежелгі дәуірінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі зәру мәселелеріне шейін мұнда сөз болмаған тақырыпты табу қиын. Мәдениет бюрократтарының, лауазым иелерінің қаншалықты қысым жасағандарына қарамастан, мұндағы лекцияларда қазақ тарихының қилы кезеңдері, әдеби, ғылыми шындықтар алғаш рет өз атымен аталып, көпшіліктің мүлгіп кеткен ойларына қозғау салды.
Халық университетінде, әсіресе, фольклорлық мұраға, қазақ әдебиетінің жете зерттелінбей, зерттелінсе де өз дәрежесінде шешімін таба алмай келе жатқан өзекті мәселелеріне ерекше назар аударылды. «Қазақтың батырлық эпосы», «Ауыз эдебиетінің тарихи негіздері», «Қазақ эпосының генезисі», «Эпос және оны айтушылар», «Ақын-импровизаторлар өнері хақында», «Айтыс жанры және оның өзіндік ерекшеліктері», «Қазіргі айтыс өнері» т.б. тақырыптарда лекциялар оқылып, ауыз әдебиетінің өмірмен байланыстылығы, тарихи негізі, көркемдік-идеялық қасиеттері, бүгінгі таңдағы жаңаша дамуы секілді проблемалар төңірегінде кеңінен әңгіме болды. Қазақ әдебиетінің тарихына арналған дәрістер де тақырып сонылығымен есте қалды. Сонау Түркі қағанаты (XV ғ.) кезіндегі Білге қаған мен Күлтегінге арналып жазылған әдеби ескерткіштерден бастап, қазақ әдебиетінің бір мың бес жүз жылдық тарихы жүйелі түрде карастырылды.
Өткен ғасырларда өмір сүрген Байжігіт, Тоқа, Сүгір, Бапыш, Раздық, Әлшекей, Ақбала, Әбді секілді күйшілердің белгісіз болып келген бірсыпыра күйлері алғаш рет осында орындалып, күйтабаққа жазылып алынды.
М.Әуезовтің музей-үйінде қазақтың С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин сияқты атақты қалам қайраткерлерінен бастап көптеген ақын-жазушыларымен өткізілген кездесулер қатысқандар жадында ұзаққа сақталынып қалды.
Сөйтіп М. Әуезовтің музей-үйінде Р.Бердібайдың басшылығымен жұмыс істеген Алматы қалалық қазақ әдебиеті мен өнері халық университеті тоқырау жылдарында қаншама саяси қысымдарға қарамастан, ұлттық әдеби-мәдени кәусар бұлақтардың мөлдірінен мәдени сусаған елін сусындата білген бірден-бір халықтық мәдени ошаққа айналған болатын. Осыншама қыруар жұмыстарды ұйымдастырып, жүзеге асыру Рахаң сияқты ұлтын, оның әдебиеті мен мәдениетін, өткені мен бүгінін барынша сүйген, оның жарқын болашағына күмәнсіз сенген азаматтың ғана қолынан келері анық.
Р.Бердібай сарабдал сыншы, зерделі зерттеуші болумен бірге азамат ретінде қазақ қоғамында орын алып келе жатқан түрлі рухани кеселдерге қарсы аяусыз күрес жүргізді. Бұл ретте ол публицистика сияқты бүгінгі күннің жауынгер жанрын қоғамдағы келеңсіздіктерге қарсы күресте қуатты қару ретінде шебер пайдалана білді. Сондықтан да оның қай мақаласын, немесе қай кітабын оқып қарасаңыз да ғылыми парасаттылықпен қатар, дәуір талабымен үндесіп жататын азаматтық, ғылыми бағыты айқын сезіліп тұрады. Оның ана тілінің тағдыры, мәдени мұраны сақтау, халқымыздың демографиялық ахуалы, табиғаттың көркем сұлулығын сақтай білу, ескі тарихи ескерткіштерді қорғау, халықтық жақсы дәстүрлерді дамыту, ел ішіндегі дарынды өнер иелеріне назар аудару жайында жазған әлеуметтік сипаттағы мақалалары көптің көкейінен шыға білді.
Қазақ елі тәуелсіздік алғанымен де нағыз рухани тәуелсіздікке әлі жете қойған жоқ. Ғалымды осы мәселе көп ойландырады. Бұған себеп болып отырған кедергілер дегенде ұлттық сана-сезіміміздің әлсіздігін, халықтың әлі рухани оянбауын, санамызға әбден сіңіп кеткен мәңгүрттік пен көзқамандықты атады. Ал осындағы мәңгүрт сөзі түсінікті болса, «көзқаман» терминін Рахаң ұсынып, оны былайша түсіндіреді: «Мәңгүрттік пен көзқамандық – бір-бірінен айырмасы үлкен, екі түрлі құбылыс... Мәңгүрттер есінен айрылған міскіндер болса, көзқамандар елдігімізге саналы түрде қарсы шығатын қаскүнемдер» («Байкалдан Балқанға дейін». А., 1997, 49-бет).
Р.Бердібайдың ойынша, бүгінгі таңдағы казақ қауымы үшін ең басты мәселе – ішкі бірлік. Ол қазақ халқының егеменді елдігі бекіп, дұрыс, даңғыл жолда дамуы үшін үш түрлі шарт қажет деп біледі. Олар: қазақ халқының ішкі бүтіндігі, түркі халықтарының бірлігі, дінге арқа сүйеу. Ол ел ішінде әлі де кездесіп қалатын рушылдық, жүзге, жерге бөлінушілік сияқты құрт аурудай қалмай, әр кездерде бой көтеріп қоятын келеңсіз құбылыстардан сақтандырады.
Қазақ ұлты бірлігінің негізгі факторы саналатын ана тілінің бүгінгі ахуалы ғалымды көп ойландырады. Ол сөзімен ғана емес, ісімен де қазақ тілінің қоғамымызда өзіне лайықты орнын алу үшін күресе білді. Рахаң біраз жылдар Алматы қалалық «Қазақ тілі» қоғамының төрағасы болып, сол кездегі астанамызда босағада қалған ана тілін төрге шығаруға көп еңбек сіңірді. Қалада қазақ бала бақшаларының, мектептерінің көптеп ашылуына, көшедегі жарнамалардың қазақшалана бастауына, жоғары оқу орындарында қазақ топтарының ашылуына ұлтжанды азамат аз тер төккен жоқ.
Рахаң – ізденімпаз, еңбекқор қаламгер. Оның сыншылық, әдебиетшілік, публицистикалық еңбектері барлығы елудей кітап, 1500-дей мақала түрінде жарық көрген. Бұл, әрине, бір адамға аз еңбек емес. Ғалымның ізденістерін тақырыптық жағынан жүйелейтін болсақ, қазақ кеңес әдебиетінің мәселелерін алдымен айтамыз. Ол осы салада 1961 жылы филология ғылымының кандидаты атанса («Қазіргі қазақ романындағы сюжет проблемасы»), 1971 жылы докторлық («Қазақ романдарының теориялық мәселелері») диссертациясын қорғаған. Ғалымның кейінгі ғылыми ізденістері халықтың ауыз әдебиетін, туысқан түркі халықтары әдебиетін зерттеуге ұласып, тың пайымдаулар жасаған ондаған кітаптары жарық көрді. Өмірінің соңғы жылдарында түркі халықтарының ортақ әдебиеті, мәдениеті жайлы еңбектенді. Осы саладағы жемісті еңбектері үшін ол халықаралық «Түрік әлеміне сіңірген ерен еңбегі үшін» сыйлығын алды.
Р. Бердібайдың қазақ әдебиетінің сыны, тарихы, фольклоры саласында жүргізген еңбектері жоғары бағаланып, оған «Қазақстан ғылымына еңбек сіңірген қайраткер» (1983), «Қазақстанның еңбегі сіңген мәдениет қызметкері» (1992) атақтары берілген. Ол Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Түрік тіл құрылымының (Түркия), Халықаралық Ш.Айтматов академиясының, Ресейдің халықаралық психология академиясының мүшесі, Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері. «Парасат» орденімен, «Еңбектегі ерлігі үшін», «Еңбек ардагері», «Ана тілі», Қырғыз Республикасының «Даңқ» медальдарымен марапатталған.
Түркітанушы, абзал азамат Рахманқұл Бердібайдың бүкіл ғалымдық шығармашылығының басты қасиеті, өзі айтқандай, «бас тақырыбы – қазақ халқы және оның тағдыры» болды. Ол осы бағытта небір қиындықтарға кездескенімен де тура жолдан танбай, халқының рухани тазалығы үшін күресе білген ардагер азаматтың биік тұлғасы қазақ халқымен бірге жасай бермек.
Дандай ЫСҚАҚҰЛЫ,
филология ғылымдарының
докторы, профессор
