Әрине Төртінші өнеркәсіптік революция тұсындағы Қазақстанның күрделі де жауапты жүздеген алар асулары бар екенін халқымыз жақсы біледі. Дегенмен Жолдау солардың бәрінің басын қосып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шығарған екен.
Тарихи құжатпен танысқан сәттен-ақ тәуелсіздіктің бірінші күнінен жүзеге асырылып жатқан Қазақстан жолы, Назарбаев моделі теориясы мен практикасының сабақтастығы үзілмегенін байқадым. Мәселен, алдымызда тұрған он міндеттің жетеуі экономикаға, қаржыға, «ақылды қалаға» байланысты дәйектелгенінен әрбір қазақстандық «Алдымен – экономика, сонан соң – саясат» формуласын еске түсіретіні сөзсіз. Шынында да, бұл формула мейлінше қарапайым, түсінікті әрі айқын бола тұра, жасампаз, өміршең әлеуетін толық дәлелдеді.
Он міндеттің мазмұны мен әкелер нәтижелері он нұсқада ашылған. Алайда көзі қарақты жан бұлар бір-бірінен ажырағысыз байланыс пен қатынастағы тұтас кешен екенін байқамай тұрмайды. Айталық бірінші міндетте баса көрсетілген талап – жаңа технологияларды енгізу өнеркәсіпке қаншалықты өзекті болса, табиғи ресурстарға, аграрлық салаға, көлік-логистика инфрақұрылымына, құрылысқа және коммуналдық секторға қажеттігі бір мысқал кем емес. Бұл – бұл ма, жаңа технологияларға сүйенбей бірінші сыныптағы «Әліппені» оқыту, тұмауды емдеу, сапалы жұмыспен қамту, әлеуметтік қамсыздандыру – бәрі елес қуумен пара-пар. «Ақылды қала» да аспаннан түсе қалмайды. Оны заманауи технологиялар қалыптастырады.
Биылғы Жолдаудың тағы бір ерекшелігі – оның, тұтастай алғанда, елішілік міндеттерге арналғанында. Сөйте тұра әлемдік озат тәжірибе мен үздік жетістіктерді көзден таса қалдырмауға, дүниенің төрт бұрышындағы нарықтарға өзгелерден ұтымды өніммен шығуға жұмылдырады. Бұл – бәсекелік қабілет мәселесі. Елбасы бөтеннің жақсысын асырып, жаманын жасырып отырған жоқ. Ең дамыған отыз елдің қатарына қосылудың тәсілі мен жолын көрсетуге ұмтылған. Осы орайда отандық кәсіпорындардың, инфрақұрылымдардың, қалалардың, еңбек ұжымдарының өзара тәжірибе алмасуы, дұрыс бәсекелесуі ерекше маңызға ие.
Жолдау «Бүгінде әлем Төртінші өнеркәсіптік революция дәуіріне, технологиялық, экономикалық және әлеуметтік салалардағы терең және қарқынды өзгерістер кезеңіне қадам басып келеді» деген сөздермен басталады. Осының бәрі – өнеркәсіптік революция да, технологиялық, экономикалық, әлеуметтік өзгерістер де интеллектуалдық ізденістен туындады. Басқаша айтқанда, дамудың жаңа мүмкіндіктерін жүзеге асыратын құдірет – білім мен ғылым. Бұл – мың, миллион рет айтылған, дәлелденген ақиқат, бұлтартпас шындық.
Нағыз білім мен ғылым бар жерде, оған сұраныс саяси, қаржылық, құқықтық рәсімделгенде жаңа технологиялар түзілмей тұрмайды. Түймедей минералдық ресурсы жоқ Жапонияны, адам саны Қазақстаннан 3 есе аз Финляндияны ұшпаққа білім мен ғылым, осылардан нәр алған технологиялар шығарды.
Жолдауда Қазақстанның білімі мен ғылымы егжей-тегжейлі сөз болған. Он міндеттің оны да оларға соқпай кетпейді. Бірінші міндетке байланысты Назарбаев Университетін, Инновациялық технопарктің, үшінші міндетте аграрлық ғылым мен білімнің, төртінші міндетте интеллектуалды көлік жүйесінің, бесінші міндетте заманауи технологиялардың, сондай-ақ адами капиталдың білім берумен байланыста қарастырылуы әсте кездейсоқтық емес. Жолдаудағы: «...аграрлық университеттердің рөлін қайта қарау керек. Олар диплом беріп қана қоймай, ауыл шаруашылығы кешенінде нақты жұмыс істейтін немесе ғылыммен айналысатын мамандарды дайындауға тиіс» деген жолдар «ақылды қала» ғана емес, болашақта интеллектуалды ауыл-селоның негізі қаланатынын болжайды.
Иә, тәуелсіздік тұсында білім мен ғылымның жаңа жүйесі түзілді, әлемдегі әйгілі университеттер мен ғылыми орталықтарда мыңдаған қазақстандық азаматтар білім алуда, еңбек етуде. Беделді халықаралық сыйлықтармен марапатталған ұстаздар мен ғалымдарымыз бар.
Бірақ табыстан бас айналатын уақыт емес. Тап осы салада қызмет етіп жүргендіктен маған шешім таппаған түйткілді мәселелер саны бастағы шаштан да көп тәрізді көрінеді. Оқушылар, студенттер оқитын оқулықтар мен оқу құралдарының сапасы төңірегіндегі дау-дамайдан құлағымыз тыншымады. Мұғалім беделінің түскені, мектептерде әдепсіздік орын алатыны үнемі айтылуда.
Дегенмен шұғыл шешуді талап ететін қайшылықтар бар. Нақтырақ айтсақ, оқу орындарының арасындағы сапалық алшақтық тым ұлғайып барады. Қоғамдағы байлар мен кедейлердің арасындағы алшақтық 8-10 еседен артса, ұлттық қауіпсіздікке қатер төнеді екен. Сапалы білім беретін оқу орындары мен сапасыз білім беретін оқу орындары арасындағы сандық алшақтық салдары да осыған пара-пар. Соны азайту биылғы Жолдау аясында қолға алынғанын қалаймын.
Елбасы Жолдауында бізге оқушылардың жүктемесі ТМД елдерінің ішінде ең жоғары болып отырғаны және Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдеріне қарағанда орта есеппен үштен бір еседен көп екені айтылды. Жоғары мектеп педагогтерінің жүктемесі де жойдасыз көп. Кредиттік технология жағдайында 700-800 сағат жүктемені орындау үшін олар 8-9 пәнді жүргізуге, 6-7 сағат бойы аудиторияда дәріс оқуға мәжбүр. Бұған қағазбастылықты қосыңыз. Қайдан сапа болсын, қашан ғылыммен айналысады?
Бірер сөз ғылым туралы. Отандық ғылымды нарыққа жығып бермеу үшін мемлекет тарапынан шұғыл шара қолданылмаса, бүгінгі әлеуетті сақтап қалу, ғылымға талантты жастарды тарту қиынның қиыны болғалы тұр. 60-90 мың теңге айлықпен жүрген ғалымнан үлкен ғылымды талап ету – ұсталмаған аюдың терісін бөлгенмен пара-пар. Әрине жастарға мінез-құлық прагматизмі жарасады. Дегенмен осыдан біраз жыл бұрын айтылғандай, ғылымға ішкі жиынтық өнімнің 3 пайызын демейік, бір пайызын бөлгенді көру арманға айналып барады.
Ғылымға плагиаторлар, яғни сумақайлар орасан зор зиянын тигізуде. Сумақайлықты мемлекеттік қызметтегі жемқорлықпен бірдей айыптайтын уақыт келді. Мүмкін арнайы заң қабылдау керек шығар. Әзірше ұрлығы ашылған сумақай ұялғансиды, ұятсыздары түк болмағандай жалғанды жалпағынан басып жүр. Білім және ғылым министрлігі осы істе тым салғырт. Білетіндердің айтуынша, соңғы жылдары ғана ғылымдағы жемқорлар 5 млрд теңгені жымқырыпты. Қазіргі тарихшы ғалымдар қатарында – магистрден профессорға дейін – шамамен әрбір бесінші жан сумақай. Ғылыми конференцияның материалдары топтастырылған кез келген жинақта, БАҚ бетіндегі мақалаларда мұндайлар өріп жүр. Әріптестерінің бір емес, бірнеше монографиясына «жиендік» жасағандарды көзіміз көрді. Әшкереленгендері бір тоғыз, әшкереленбегендері үйірімен үш тоғыз. Бірен-сараны үлкенді-кішілі ғылыми-педагогикалық немесе ғылыми ұжымды басқарып отыр.
Кеңестік жылдары әрбір он ғылым кандидатына бір ғылым докторынан келетін. Бүгінде ол ара қатынас 1:4-ке жетті. Қоғамда ғылым докторларының көбейгені емес, лайықсыздарының жойдасыз тайраңдауы, кеудемсоқтығы, билікқұмарлығы алаңдаушылық туғызуда. Ғалымның да, ғылымның да қадірін кетіргендер осылар. Төніп келе жатқан апаттан интеллектуалдық әлеуетті құтқару үшін ЖОО-ны үш сатылы оқыту жүйесіне, Ғылым академиясын қоғамдық бірлестікке көшіруге мәжбүр болдық. Реформадан тапқанымыздан гөрі жоғалтқанымыз көп тәрізді. Сол себепті Елбасының Жолдауындағы он міндеттен астарлы сынды және кемеңгерлікті көремін.
«Бұдан да жаманымда тойға барғанмын» деген екен оптимист қазақ. Біз бүгінгіден әлдеқайда ауыр сын-қатерді еңсерген халықпыз. Елімізде тыныштық пен тұрақтылық болсын. Сонда Жолдауда белгіленген 10 міндет жүзеге асып, экономикамызды, саясатымызды, санамызды жаңғырту жобадан ақиқатқа айналады.
Ханкелді ӘБЖАНОВ,
ҚазҰАУ «Рухани жаңғыру» гуманитарлық зерттеулер орталығының жетекшісі, ҰҒА академигі
