ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ТАМАША ТАБЫСЫН ТАНЫТТЫ
Тәуелсіздіктің торқалы тойы жақындаған сайын еліміздің еркін дамуы өмірдің қай саласына да ерекше әсер-ықпал жасағанын бұрынғыдан да сергек сезіне түсудеміз. Осы жиырма жылда ой бұғауы да шешіліп, тіл шідері де алынды. Тәуелсіздік жылдарында бөлекше қажыр-қайратымен танылған алаш азаматтарының бірі Немат Келімбетов болатын. 25 қараша күні Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде Тәуелсіздіктің 20 жылдығына арналып, «Көрнекті түркітанушы ғалым, жазушы, аудармашы Немат Келімбетов және түркітану мәселелері» атты халықаралық ғылыми конференция өтеді. Осы оқиғаның қарсаңында Түркияда Немат Келімбетов еңбектерінің төрт томы жарық көрді. Біз бүгін белгілі ғалым, аудармашы Әбдіуақап Қараның сол жиын жайындағы арнайы жазылып, Ыстамбұлдан жолданған мақаласын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Түркияның Ыстамбұл университетінде 19 қараша күні “Қазақстан тәуелсіздігінің 20 жылындағы қазақ әдебиеті және профессор Немат Келімбетовтің еңбектері” атты жиын болып өтті. Жиынға Қазақстанның Экономикалық даму және сауда министрі Қайрат Келімбетов, Қазақстанның Түркиядағы елшісі Жансейіт Түймебаев, «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ президенті Сауытбек Абдрахманов, баспа ісінің маманы, мәдениет қайраткері Райхан Мәженқызы, Еуразия институтының директоры, профессор Хаяти Түфекчиоғлы, «Диалог Еуразия» платформасының бас хатшысы Исмаил Тас, ғалымдар, іскер қауымның өкілдері, журналистер қатысты. Жиналыста Н.Келімбетовтің таяуда менің аудармаммен түрік тілінде жарық көрген “Ұлыма хат”, “Күншілдік”, “Қариялар”, «Үміт» кітаптары туралы ойлар ортаға салынды. Автордың “Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары” және “Үміт үзгім келмейді” кітаптары өткен жылы түрік оқырмандарының қолына тиген еді. “Үміт үзгім келмейді” кітабы түрік оқырмандарының іздеп оқитын кітабына айналғандықтан биыл қайта басылып шықты.
Жиналыстың ашу сөзін Қазақстанның Түркиядағы елшісі, профессор Жансейіт Түймебаев Немат Келімбетов кітаптарының түрік тілінде шығуына аудармашылық қызмет еткен бізге алғыс айтудан бастады. Ж.Түймебаев түрколог ғалым ретінде Н.Келімбетовтің өмірін және еңбектерін жақсы білетінін атап өтті. Түрік тіліне аударылуымен Келімбетов кітаптарының түрік-қазақ халықтарының ортақ қазынасына айналғандығын айтқан Ж.Түймебаев мұндай еңбектердің екі елдің мәдени жақындасуында үлкен рөл атқаратындығын баса көрсетті. Ол сонымен қатар, әдеби шығармалардың екі халықтың тілдеріне көбірек аударылуын қалайтынын айтып, қазақ-түрік халықтарының достық байланыстарының нығаюы үшін бұл аса қажет, деді.
Бұдан кейін біз сөз алып, Немат Келімбетовтің өмірі мен түрік тіліне аударылған кітаптары туралы мәлімет бердік. Н.Келімбетов еңбектерінің тек қазақ халқына емес, бүкіл түркі халықтарына тәрбиелік маңызының зор екендігін көрсеттік. Біздің пікірімізше, мәселен, “Ұлыма хат” АҚШ-та оқып жүрген перзентіне арналғанымен, негізінде ол бүкіл түркі халықтарының жастарына жазылғандай. Онда түркі халықтарының терең мәдениеті, философиясы, дүниетанымы жастарға түсінікті тілмен жеткізілген. Басқа сөзбен айтқанда, Н.Келімбетов “Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары” атты зерттеу кітабында келтірген ғылыми фактілерді қарапайым тілмен әрбір жасқа әсер ететіндей қылып шебер сөйлете білген. Еңбек осынысымен де құнды. Өйткені, ғалымдардың жазған кітаптарын көбінесе қарапайым халық, әсіресе жастар оқи алмайтыны жасырын сыр емес. Сондықтан ғылыми дүниелерді кейде қарапайым тілмен халыққа жеткізе жазу да маңызды, мұның өзі бөлекше шеберлікті қажет етеді. Ол әркімнің қолынан келмейді. Біз өз сөзімізде сонымен бірге Немат Келімбетовтің тәуелсіз Қазақстан әдебиетінде өзіндік үлкен орны бар жазушы және зерттеуші екеніне де баса назар аудардық. Ол кеңестік кезеңде, қазақтардың түркілік түп тамырына тыйым-шектеулер қойылған уақытта зерттелмеген тақырыптарды зерттеп, “Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары” (түпнұсқадағы аты – «Ежелгі дәуір әдебиеті» – Ред.) атты еңбекті дүниеге келтірді. Бұл қазақ әдебиет зерттеулерінің маңызды бір туындысы болып есептеледі. Ол мұнымен қазақтың әдебиетінің түп-тамырлары өте әріде жатқан іргелі халық екенін дәлелдейді. Келімбетовтің тек әдебиет зерттеушісі ғана емес, прозадағы үздік еңбектерімен танылған қаламгер екенін көрсете келіп, Келімбетовтің бүкіл түркі дүниесінің жазушысы екенін атап өттік.
Ыстамбұл университетінің жанындағы Еуразия институтының директоры, профессор Хаяти Түфекчиоғлы сөзін университет ректоры, профессор Жүніс Сөйлеттің көпшілікке сәлемін айта отырып бастады. Қазақстанды тәуелсіздігінің 20 жылдығымен құттықтаған ол бұл кезеңде ел орасан зор істерді атқарғандығын айтты. Ғалымның пікірінше, Қазақстан тек Орталық Азия аймағында емес, бүкіл Еуразия құрлығында маңызды бір елге айналып отыр. Ол сонымен қатар түрік – қазақ байланыстарының динамикалық күшіне де биік баға берді. Қазақстан соңғы кезде білім саласындағы реформаларымен де көзге түсуде. Қазақстанның әлемдік ғылымның жетістіктеріне ұмтылу барысында шетел университеттерімен, ғалымдарымен тығыз қарым-қатынас орнатуы құптарлық. Дегенмен, бұл салада түрік ғалымдарының үлес салмағының аз болып отырғаны өкінішті деген профессор Түфекчиоғлы екі ел арасында ғылыми байланыстарды күшейтудің қажет екенін атап өтті.
Мұғла университетінен жиналысқа қатысқан және екі томдық “Қазақ әдебиеті” кітабын Алмагүл Исинамен бірге жазған доцент Кенен Қош тәуелсіздіктен кейін қазақ әдебиетіндегі дамушылықтарға тоқталды. Ол 1991 жылғы 16 желтоқсаннан кейін қазақ әдебиетінің ең бақытты кезеңінің басталғанын көрсете келіп, осыдан кейін әлем елдерінің қазақ әдебиетін жаңаша тани бастағанына назар аударды. Оның айтуынша, ЮНЕСКО-ның қамқоршылығында әлем бойынша аталып өтілген Абайдың, Жамбылдың, Әуезовтің, Мүсіреповтің, Мұқановтың мерейтойлары, Махамбеттің 200 жылдығы сынды іс-шаралар қазақ әдебиетінің озық үлгілерін әлемге танытқан, әрі беделін көтерген.
Тәуелсіздік кезеңінің ең маңызды ерекшелігі, деді Кенен Қош, кеңестік кезеңде тыйым салынған Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулат, Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Шәкәрім Құдайбердіұлы сынды ұлы тұлғалардың еңбектерімен қазақ халқының қайта қауышуы болды. Қазақ әдебиетінің өзіндік салт-дәстүрлері болғанына да тоқталған Қош қазақ жазушыларының қазақ халқының тарихын әдеби туындыларында тарихшылармен бірге, кейде олардан терең талдап оқырман қауымға жеткізу жөнінде тамаша әдістері барын айтты.
Бұдан кейін сөзге шыққан «Егемен Қазақстан» газетінің президенті Сауытбек Абдрахманов 1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін бірінші (Тәуелсіздік жарияланған күні) таныған елдің Түркия болғанын айтты. Оның атап өтуінше, Келімбетов еңбектерінің Қазақстан тәуелсіздігінің 20 жылдығымен байланысты түрік жерінде әңгімеге арқау етілуі кездейсоқтық емес.
Бүгінгі таңда бүкіл планетада Ислам әлемінің зор сынақтан өтіп жатқанына назар аударған ол бүкіл дүниеде мұсылман дініндегілердің қадірін, беделін түсіру үшін жұмыс жасалып жатқанын, қазірдің өзінде араб елдерін араздастыруға қол жеткізілгенін атап көрсетті. Оның пікірінше, келешекте түркі дүниесіндегі достық қарым-қатынастарды, ынтымақтастықты бұзу үшін де мұндай жұмыстардың жасалуы ғажап емес. Осындай кезеңде Немат Келімбетов еңбектерінің түрік тілінде шығуы маңызды жай. Өйткені, оның еңбектері түркі дүниесінің тұтастығына, ынтымақтастығының нығаюына қызмет етеді. Келімбетов кітаптары түркі халықтарының мәдениетінің ортақ екенін, түбі-тамыры бір екенін көрсетеді.
С.Абдрахманов Немат Келімбетовтің тек ғалым, жазушы ретінде ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғалық ерекшеліктерімен де дараланатынын атап өтті. Сонымен қатар, Немат Келімбетов бақытты жан. Өйткені, ол елінің тәуелсіз болғанын көрді, еңбектерінің жеті тілге аударылып, дүние жүзінде қабылданғанын көрді, «Үміт үзгім келмейді» атты еңбегінің атақты Франц Кафка атындағы сыйлықты алғанын көрді дей келіп, Абдрахманов Келімбетовтің тәуелсіз Қазақстанның рухын көрсететін, тәуелсіздікте айтылуға тиіс жайларды айтып кеткен жазушы екенін атап өтті.
Осыдан кейін мінбеге көтерілген «Диалог Еуразия» платформасының бас хатшысы Исмаил Тас Еуразияның 100 негізгі шығармасы деген жоба жоспары бар екенін айта келіп, Келімбетовтің еңбектерін осы тізімге кіргізуге лайықты деп тауып отырмыз, деді. Қазақстанның келешекте мәдени және рухани құндылықтарымен де дамыған елдер қатарына шығатынын айтқан Тас Келімбетовтің “Үміт үзгім келмейді” атты еңбегін оқығанын, оның оқырман қауымға жазылған хат, оқырманмен сырласу екенін атап өтті. Тас Түркияның ұлттық ақыны және әнұранының авторы Мехмет Акиф Ерсойдың мына өлең жолдарымен сөзін аяқтады. Асығыс жазылған мына мақалада сөзбе-сөз аудармасын ғана келтірейік.
Тәуелсіздіктің торқалы тойы жақындаған сайын еліміздің еркін дамуы өмірдің қай саласына да ерекше әсер-ықпал жасағанын бұрынғыдан да сергек сезіне түсудеміз. Осы жиырма жылда ой бұғауы да шешіліп, тіл шідері де алынды. Тәуелсіздік жылдарында бөлекше қажыр-қайратымен танылған алаш азаматтарының бірі Немат Келімбетов болатын. 25 қараша күні Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде Тәуелсіздіктің 20 жылдығына арналып, «Көрнекті түркітанушы ғалым, жазушы, аудармашы Немат Келімбетов және түркітану мәселелері» атты халықаралық ғылыми конференция өтеді. Осы оқиғаның қарсаңында Түркияда Немат Келімбетов еңбектерінің төрт томы жарық көрді. Біз бүгін белгілі ғалым, аудармашы Әбдіуақап Қараның сол жиын жайындағы арнайы жазылып, Ыстамбұлдан жолданған мақаласын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Түркияның Ыстамбұл университетінде 19 қараша күні “Қазақстан тәуелсіздігінің 20 жылындағы қазақ әдебиеті және профессор Немат Келімбетовтің еңбектері” атты жиын болып өтті. Жиынға Қазақстанның Экономикалық даму және сауда министрі Қайрат Келімбетов, Қазақстанның Түркиядағы елшісі Жансейіт Түймебаев, «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ президенті Сауытбек Абдрахманов, баспа ісінің маманы, мәдениет қайраткері Райхан Мәженқызы, Еуразия институтының директоры, профессор Хаяти Түфекчиоғлы, «Диалог Еуразия» платформасының бас хатшысы Исмаил Тас, ғалымдар, іскер қауымның өкілдері, журналистер қатысты. Жиналыста Н.Келімбетовтің таяуда менің аудармаммен түрік тілінде жарық көрген “Ұлыма хат”, “Күншілдік”, “Қариялар”, «Үміт» кітаптары туралы ойлар ортаға салынды. Автордың “Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары” және “Үміт үзгім келмейді” кітаптары өткен жылы түрік оқырмандарының қолына тиген еді. “Үміт үзгім келмейді” кітабы түрік оқырмандарының іздеп оқитын кітабына айналғандықтан биыл қайта басылып шықты.
Жиналыстың ашу сөзін Қазақстанның Түркиядағы елшісі, профессор Жансейіт Түймебаев Немат Келімбетов кітаптарының түрік тілінде шығуына аудармашылық қызмет еткен бізге алғыс айтудан бастады. Ж.Түймебаев түрколог ғалым ретінде Н.Келімбетовтің өмірін және еңбектерін жақсы білетінін атап өтті. Түрік тіліне аударылуымен Келімбетов кітаптарының түрік-қазақ халықтарының ортақ қазынасына айналғандығын айтқан Ж.Түймебаев мұндай еңбектердің екі елдің мәдени жақындасуында үлкен рөл атқаратындығын баса көрсетті. Ол сонымен қатар, әдеби шығармалардың екі халықтың тілдеріне көбірек аударылуын қалайтынын айтып, қазақ-түрік халықтарының достық байланыстарының нығаюы үшін бұл аса қажет, деді.
Бұдан кейін біз сөз алып, Немат Келімбетовтің өмірі мен түрік тіліне аударылған кітаптары туралы мәлімет бердік. Н.Келімбетов еңбектерінің тек қазақ халқына емес, бүкіл түркі халықтарына тәрбиелік маңызының зор екендігін көрсеттік. Біздің пікірімізше, мәселен, “Ұлыма хат” АҚШ-та оқып жүрген перзентіне арналғанымен, негізінде ол бүкіл түркі халықтарының жастарына жазылғандай. Онда түркі халықтарының терең мәдениеті, философиясы, дүниетанымы жастарға түсінікті тілмен жеткізілген. Басқа сөзбен айтқанда, Н.Келімбетов “Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары” атты зерттеу кітабында келтірген ғылыми фактілерді қарапайым тілмен әрбір жасқа әсер ететіндей қылып шебер сөйлете білген. Еңбек осынысымен де құнды. Өйткені, ғалымдардың жазған кітаптарын көбінесе қарапайым халық, әсіресе жастар оқи алмайтыны жасырын сыр емес. Сондықтан ғылыми дүниелерді кейде қарапайым тілмен халыққа жеткізе жазу да маңызды, мұның өзі бөлекше шеберлікті қажет етеді. Ол әркімнің қолынан келмейді. Біз өз сөзімізде сонымен бірге Немат Келімбетовтің тәуелсіз Қазақстан әдебиетінде өзіндік үлкен орны бар жазушы және зерттеуші екеніне де баса назар аудардық. Ол кеңестік кезеңде, қазақтардың түркілік түп тамырына тыйым-шектеулер қойылған уақытта зерттелмеген тақырыптарды зерттеп, “Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары” (түпнұсқадағы аты – «Ежелгі дәуір әдебиеті» – Ред.) атты еңбекті дүниеге келтірді. Бұл қазақ әдебиет зерттеулерінің маңызды бір туындысы болып есептеледі. Ол мұнымен қазақтың әдебиетінің түп-тамырлары өте әріде жатқан іргелі халық екенін дәлелдейді. Келімбетовтің тек әдебиет зерттеушісі ғана емес, прозадағы үздік еңбектерімен танылған қаламгер екенін көрсете келіп, Келімбетовтің бүкіл түркі дүниесінің жазушысы екенін атап өттік.
Ыстамбұл университетінің жанындағы Еуразия институтының директоры, профессор Хаяти Түфекчиоғлы сөзін университет ректоры, профессор Жүніс Сөйлеттің көпшілікке сәлемін айта отырып бастады. Қазақстанды тәуелсіздігінің 20 жылдығымен құттықтаған ол бұл кезеңде ел орасан зор істерді атқарғандығын айтты. Ғалымның пікірінше, Қазақстан тек Орталық Азия аймағында емес, бүкіл Еуразия құрлығында маңызды бір елге айналып отыр. Ол сонымен қатар түрік – қазақ байланыстарының динамикалық күшіне де биік баға берді. Қазақстан соңғы кезде білім саласындағы реформаларымен де көзге түсуде. Қазақстанның әлемдік ғылымның жетістіктеріне ұмтылу барысында шетел университеттерімен, ғалымдарымен тығыз қарым-қатынас орнатуы құптарлық. Дегенмен, бұл салада түрік ғалымдарының үлес салмағының аз болып отырғаны өкінішті деген профессор Түфекчиоғлы екі ел арасында ғылыми байланыстарды күшейтудің қажет екенін атап өтті.
Мұғла университетінен жиналысқа қатысқан және екі томдық “Қазақ әдебиеті” кітабын Алмагүл Исинамен бірге жазған доцент Кенен Қош тәуелсіздіктен кейін қазақ әдебиетіндегі дамушылықтарға тоқталды. Ол 1991 жылғы 16 желтоқсаннан кейін қазақ әдебиетінің ең бақытты кезеңінің басталғанын көрсете келіп, осыдан кейін әлем елдерінің қазақ әдебиетін жаңаша тани бастағанына назар аударды. Оның айтуынша, ЮНЕСКО-ның қамқоршылығында әлем бойынша аталып өтілген Абайдың, Жамбылдың, Әуезовтің, Мүсіреповтің, Мұқановтың мерейтойлары, Махамбеттің 200 жылдығы сынды іс-шаралар қазақ әдебиетінің озық үлгілерін әлемге танытқан, әрі беделін көтерген.
Тәуелсіздік кезеңінің ең маңызды ерекшелігі, деді Кенен Қош, кеңестік кезеңде тыйым салынған Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулат, Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Шәкәрім Құдайбердіұлы сынды ұлы тұлғалардың еңбектерімен қазақ халқының қайта қауышуы болды. Қазақ әдебиетінің өзіндік салт-дәстүрлері болғанына да тоқталған Қош қазақ жазушыларының қазақ халқының тарихын әдеби туындыларында тарихшылармен бірге, кейде олардан терең талдап оқырман қауымға жеткізу жөнінде тамаша әдістері барын айтты.
Бұдан кейін сөзге шыққан «Егемен Қазақстан» газетінің президенті Сауытбек Абдрахманов 1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін бірінші (Тәуелсіздік жарияланған күні) таныған елдің Түркия болғанын айтты. Оның атап өтуінше, Келімбетов еңбектерінің Қазақстан тәуелсіздігінің 20 жылдығымен байланысты түрік жерінде әңгімеге арқау етілуі кездейсоқтық емес.
Бүгінгі таңда бүкіл планетада Ислам әлемінің зор сынақтан өтіп жатқанына назар аударған ол бүкіл дүниеде мұсылман дініндегілердің қадірін, беделін түсіру үшін жұмыс жасалып жатқанын, қазірдің өзінде араб елдерін араздастыруға қол жеткізілгенін атап көрсетті. Оның пікірінше, келешекте түркі дүниесіндегі достық қарым-қатынастарды, ынтымақтастықты бұзу үшін де мұндай жұмыстардың жасалуы ғажап емес. Осындай кезеңде Немат Келімбетов еңбектерінің түрік тілінде шығуы маңызды жай. Өйткені, оның еңбектері түркі дүниесінің тұтастығына, ынтымақтастығының нығаюына қызмет етеді. Келімбетов кітаптары түркі халықтарының мәдениетінің ортақ екенін, түбі-тамыры бір екенін көрсетеді.
С.Абдрахманов Немат Келімбетовтің тек ғалым, жазушы ретінде ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғалық ерекшеліктерімен де дараланатынын атап өтті. Сонымен қатар, Немат Келімбетов бақытты жан. Өйткені, ол елінің тәуелсіз болғанын көрді, еңбектерінің жеті тілге аударылып, дүние жүзінде қабылданғанын көрді, «Үміт үзгім келмейді» атты еңбегінің атақты Франц Кафка атындағы сыйлықты алғанын көрді дей келіп, Абдрахманов Келімбетовтің тәуелсіз Қазақстанның рухын көрсететін, тәуелсіздікте айтылуға тиіс жайларды айтып кеткен жазушы екенін атап өтті.
Осыдан кейін мінбеге көтерілген «Диалог Еуразия» платформасының бас хатшысы Исмаил Тас Еуразияның 100 негізгі шығармасы деген жоба жоспары бар екенін айта келіп, Келімбетовтің еңбектерін осы тізімге кіргізуге лайықты деп тауып отырмыз, деді. Қазақстанның келешекте мәдени және рухани құндылықтарымен де дамыған елдер қатарына шығатынын айтқан Тас Келімбетовтің “Үміт үзгім келмейді” атты еңбегін оқығанын, оның оқырман қауымға жазылған хат, оқырманмен сырласу екенін атап өтті. Тас Түркияның ұлттық ақыны және әнұранының авторы Мехмет Акиф Ерсойдың мына өлең жолдарымен сөзін аяқтады. Асығыс жазылған мына мақалада сөзбе-сөз аудармасын ғана келтірейік.
“Үмітсіздік сондай батпақ,
түссең тұншығасың.
Қайратты да қажырлы бол,
сонда құтыласың!
Жасағандар үмітпен жасайды,
Үмітсіздер рухын, ожданын кісендейді.”
Кезінде Түркістандағы қазақ-түрік университетінде білім алған, қазір теледидар журналисі Айбала Полат Немат Келімбетов еңбектерінде терең философиялық ойлар барын көрсете келе, ол дүниеден өткенмен, еңбектерінің адамдардың өміріне шамшырақ болуын жалғастыратынын тілге тиек етті. Батыс Қазақстандағы Махамбет Өтемісов университетінің профессоры, Ыстамбұлдағы Мармара университетінің қонағы Мұрат Сабыр Келімбетов еңбектерінің жастарды ұлтжандылыққа, елдікке тәрбиелейтінін әңгімеледі. Жиналыстың соңында Немат Келімбетовтің ұлы, Ыстамбұлда іссапармен жүрген Қазақстан Экономикалық даму және сауда министрі Қайрат Келімбетов жиналысқа қатысушыларға алғысын білдірді. Сонымен, сенбіде, 19 қараша күні Ыстамбұлда өткізілген жиналыста ғалымдар мен жазушылар Қазақстан тәуелсіздігінен кейін қазақ әдебиетінің жаңа белеске көтерілгенін, әлемге танылып, беделге ие болғанын айтты. Немат Келімбетов еңбектерінің осы орайда маңызды үлес қосқаны және түркі елдерінде айрықша мәнге ие болып отырғаны аталып өтілді.Әбдіуақап ҚАРА.
Ыстамбұл.
