Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы 16 қарашадағы Жарлығына сәйкес төртінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі таратылды. Осы актіде 2012 жылғы 15 қаңтарда партиялық тізімдер бойынша сайланатын Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауы өтетіні белгіленді. Ал 16 қаңтар күні Мемлекет басшысының Жарлығына сәйкес Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Мәжіліс депутаттарының сайлауы белгіленді. Сонымен қатар 15 қаңтарда ҚР Орталық сайлау комиссиясының қаулысымен мәслихат депутаттарының сайлауы өтетіні де тағайындалды.
Мемлекет заман ағымынан қалмай дамып отырады. Демократиялық үрдіс жолында конституциялық реформалар мен өзгерістердің болып тұруы – заңдылық. Басталып отырған жаңа сайлау науқаны тек біздің елімізде ғана болғалы тұрған саяси кезең емес. Әртүрлі жағдайлардың экономика мен саясатқа ықпал етуіне байланысты әлемдік парламенттік үдерісте жүзеге асып жатқан қалыпты жағдай.
Тек қана биылдың өзінде ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттер кеңістігіндегі төрт елде, атап айтқанда, Ирландия, Македония, Латвия және Испанияда мерзімінен бұрын парламенттік сайлау өтті. Таяу уақытта Словения мен Грекия елінде де кезектен тыс парламенттік сайлау өткелі тұр. Осылайша, кезектен тыс немесе мерзімінен бұрын парламенттік сайлау демократиялық елдерге тән жағдай. Қазақстанда кезектен тыс парламенттік сайлау өткізу туралы шешім Конституцияға және басқа да заңнамалық актілерге сәйкес қабылданды.
Президенттің Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы Жарлығы жариялана салысымен Конституцияда және заңда көзделген құқықты пайдалана отырып, Орталық сайлау комиссиясы мәслихат депутаттарының кезекті сайлауын да 2012 жылғы 15 қаңтарға тағайындады. Сонымен, 16 қарашада біртұтас сайлау науқаны басталып кетті. Екі сайлауды бір күнде өткізу 4 млрд. теңгеден астам бюджет қаражатын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сайлау науқанын ұйымдастыруға және өткізуге шамамен 8,2 млрд. теңге жұмсау көзделіп отыр.
Еліміздің барлық аймағын түгел қамтыған сайлау науқаны Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өткізіледі. Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының 16 қарашадағы Күнтізбелік жоспарына сәйкес партиялық тізімдер бойынша сайланатын Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауында кандидаттарды ұсыну 2011 жылғы 16 қарашадан бастап 5 желтоқсанға дейін, ал партиялық тізімдерді тіркеу 16 қарашадан бастап 15 желтоқсанға дейін жүргізіледі.
Мәслихаттар депутаттығына кандидаттар ұсынуды белгіленген тәртіппен тіркелген республикалық немесе жергілікті қоғамдық бірлестіктер, сондай-ақ олардың құрылымдық бөлімшелері және азаматтар өзін-өзі ұсыну жолымен жүзеге асырады. Осы үдеріс 2011 жылғы 16 қараша мен 14 желтоқсан аралығындағы кезеңде өтеді.
Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Мәжіліс депутаттарын сайлау жөніндегі сайлау рәсімдерінің мерзімі партиялық тізімдер бойынша сайланатын Мәжіліс депутаттарының сайлауы үшін айқындалған мерзімдермен сәйкес келмейді. Сол себепті Қазақстан халқы Ассамблеясынан Мәжіліс депутаттығына кандидаттар ұсыну 2011 жылғы 16 желтоқсанда басталып, 26 желтоқсанда аяқталады. Қазақстан халқы Ассамблеясының Кеңесі ұсынған кандидаттарды тіркеу 2011 жылғы 26-31 желтоқсан аралығында жүргізіледі. Сайлау алдындағы үгіт 2012 жылғы 1 қаңтарда басталып, 14 қаңтарда аяқталады. Дауыс беру 2012 жылғы 16 қаңтарда болады.
Сайлау туралы заңнамаға сәйкес партиялық тiзiмдер бойынша сайланатын Мәжiлiс депутаттығына кандидаттар ұсыну құқығы белгiленген тәртiппен тiркелген саяси партияларға тиесiлi. Бұл барлық партияларға заңмен бірыңғай талаптар қойылып отырғанын білдіреді. Тек қана Қазақстанның Коммунистік партиясы бұл сайлауға қатыса алмайды. Өйткені, сот шешімімен оның қызметі тоқтатылған болатын.
Мәжіліс депутаты болып сайлану үшін азамат Конституцияның 51-бабының 4-тармағында белгіленген талаптарға сай болуы, сондай-ақ Конституцияның 33-бабының 2 және 3-тармақтарына сәйкес белсенді сайлау құқығына ие болуға тиіс. Яғни, Қазақстан Республикасының жиырма бес жасқа толған және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан азамат Мәжіліс депутаты бола алады.
Партиялық тізімді бекіту туралы шешімді партияның жоғары органы қабылдайды. Партиялық тізімге енгізу саяси партияның жоғары органы мүшелерінің жалпы санының көпшілік дауысымен жүргізіледі. Бұл ретте саяси партиялар осы партияның мүшелерін ғана партиялық тізімге енгізуге міндетті.
Ал мәслихаттар депутаттығына кандидаттарды тиісті округтік сайлау комиссиялары тіркейді. Партиялық тізімді, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Парламент Мәжілісі депутаттығына кандидаттарды Орталық сайлау комиссиясы тіркейді.
Тiркеуге бiр саяси партиядан оған саяси партиялар арасында бөлiнетiн депутаттық мандаттардың белгiленген санының отыз пайызынан аспайтын адамдар саны енгiзiлген бiр ғана тiзiм жiберiледi. Демек, партиялық тізімге енгізілген адамдардың ең көп саны 127 адамға жеткізілуі мүмкін. Олардың барлығы Конституцияда және сайлау туралы заңда оларға қойылатын талаптарға сәйкестігі тексеріледі. Орталық сайлау комиссиясы партиялық тізімді тіркеуден бас тарта алады немесе оны тіркеу туралы шешімнің күшін жоя алады.
Мұндай шара саяси партия партиялық тізімді ұсыну ережелерін бұзған, тіркеу үшін қажетті құжаттарды ұсынбаған немесе партия, ол ұсынған кандидаттар және оның сенiм бiлдiрген адамдары сайлау алдындағы үгiттi тiркелгенге дейiн жүргiзген жағдайда жүзеге асырылады. Тұтас партиялық тiзiмнiң елу процентiнен астамын құрайтын адамдар партиялық тiзiмнен шыққан, партиялық тiзiмдi ұсынған саяси партияның немесе оның сенiм бiлдiрген адамдарының кандидаттың, партиялық тiзiмдi ұсынған басқа саяси партияның немесе партиялық тiзiмге енгiзiлген адамның ар-намысы мен қадiр-қасиетiне нұқсан келтiретiн, оның iскерлiк беделiн түсiретiн жалған мәлiметтердi тарату фактiсiн сот анықтаған жағдайда да Орталық сайлау комиссиясы тіркеуден бас тартады немесе шешімнің күшін жоя алады. Сонымен бірге, партиялық тiзiмдi ұсынған саяси партияның немесе оның сенiм бiлдiрген адамдарының сайлаушыларды сатып алу фактiлерiн сот анықтаса, Орталық сайлау комиссиясы осы шараларды қолдана алады.
Бұл ретте дауыс беретiн күнге екi күн қалғанда партиялық тiзiмдi тiркеу туралы шешiмнiң күшiн жоюға немесе бұрын тiркеуден шығарылған партиялық тiзiмдi қалпына келтiруге жол берiлмейдi.
Парламент Мәжілісі депутаттығына кандидаттардың әрбірі, олардың жұбайы (зайыбы), сондай-ақ мәслихаттар депутаттығына кандидаттар және олардың жұбайы (зайыбы) тiркеуге дейiн тұрғылықты жерi бойынша салық органдарына 2011 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша табысы және мүлкi туралы декларациялар ұсынады. Сонымен қатар, мәслихаттар депутаттығына кандидат жергiлiктi атқарушы органдардың шотына депозит ретiнде заңнамада белгiленген ең төменгi жалақының бес еселенген мөлшерiнде сайлау жарнасын енгiзедi. Бұл 79 995 теңгені құрайтын болады. Осы қаражатты үміткер тiркелгенге дейiн Конституцияда және сайлау туралы заңда қойылатын талаптарға сәйкестiгi тексерiлгеннен кейiн енгізеді.
Биылғы жылы саяси партияның сайлау жарнасы тізімге енгізілген әрбір кандидат үшін жалпы алғанда 240 мың теңгені құрайды. Мұндай міндеттілік «Нұр Отан» ХДП-ға қолданылмайды. Өйткені, аталған партияға сайлау заңнамасына сәйкес жеңілдіктер көзделген. Ол алдыңғы сайлауда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жалпы санының жеті пайыздан астам дауысын жинағандықтан, сайлау жарнасынан босатылады.
Сондықтан, «Нұр Отан» ХДП-дан басқа барлық саяси партиялар жарна төлейді. Сонымен қатар, ЖСДП және «Ақ жол» КДП Парламент Мәжілісі депутаттарының алдыңғы сайлауында дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың үштен беске дейінгі пайызын алған партия ретінде сайлау жарнасын жетпіс пайыз мөлшерінде төлейді. Осылайша, осы екі саяси партия үшін сайлау жарнасы әрбір кандидат үшін 168 мыңға жуық теңгені құрайды.
Тұтастай алғанда, тізімді тіркеу үшін партия Орталық сайлау комиссиясына:
• Республиканың Әдiлет министрлiгiнде саяси партияның тiркелгенi туралы құжаттың көшiрмесi қоса тiркелген, саяси партияның жоғары органының партиялық тiзiмдi ұсыну туралы хаттамасынан үзiндi көшiрмені;
• азаматтың партиялық тiзiмге енгiзуге келiсiмi туралы өтiнiшiн;
• партиялық тiзiмге енген әрбiр адам туралы өмiрбаяндық деректерді;
• кандидаттың және оның жұбайының (зайыбының) табысы мен мүлкi туралы декларация тапсырғаны туралы салық органының анықтамасын;
• саяси партияның сайлау жарнасын енгiзгенiн растайтын құжатты;
• партиялық тiзiмге енгiзiлген адамның осы тiзiмдi ұсынған саяси партияға мүшелiгiн растайтын құжатты табыс етеді.
Тіркеу мерзімі аяқталған соң, үстіміздегі жылғы 16 желтоқсаннан бастап Орталық сайлау комиссиясында партиялық тізімдерін тіркеген саяси партиялар сайлауалды үгіт жұмыстарына кірісе алады. Саяси партиялардың барлық үгіт науқаны партияның сайлау қоры есебінен жүзеге асырылады. Саяси партиялардың сайлау қорының ең жоғарғы көлемі 261,6 млн. теңгені құрайды. Бұл ретте саяси партиялардың сайлау қоры екі қаржы көзінен, яғни, саяси партиялардың өз қаражаты мен республиканың азаматтары мен ұйымдарының ерікті қайырымдылығынан құралады.
Мәслихат депутаттығына кандидаттарға қатысты айтарым, тіркеу аяқталғаннан кейін, яғни, 21 желтоқсаннан бастап сайлауалды үгіт жұмыстарын жүргізе алады. Мемлекет жергілікті өкілді органның депутаттығына тіркелген әрбір кандидатқа радиода, теледидарда және баспасөзде ең қажетті көлемде үгіт шараларын жүргізу үшін тең дәрежеде қаржы бөлінуіне кепілдік береді. Сонымен қатар, мәслихат депутаттығына кандидат болғандар өздерінің меншікті сайлау қорын құруына құқығы бар. Мәслихат депутаттығына кандидаттың сайлау қорының ең жоғарғы көлемі 10,5 млн. теңгені құрайды. Соның ішінде кандидаттың өз қаражатынан, кандидатты ұсынған қоғамдық бірлестіктің және де Қазақстан Республикасының азаматтары мен ұйымдарының ерікті қайырымдылығынан құралатын қаржы.
Жалпы, Орталық сайлау комиссиясы барлық қажетті кадрлық және материалдық ресурстарға ие және сайлауды тиісті ұйымдастырушылық деңгейде өткізуге, азаматтардың және барлық сайлау үдерісіне қатысушылардың өздерінің конституциялық құқығын ерікті әрі тиімді жүзеге асыруын қамтамасыз етуге дайын.
Сайлау құжаттарының үлгісі бекітілді. Негізгі заңдарда қарастырылған сайлау өткізу тәртібін, сайлау процедурасы мен сайлау үдерісіне қатысушылардың қызметін реттейтін қажетті нормативтік актілер қабылданды. Барлық деңгейдегі сайлау комиссияларының құрамы толықтай қалыптастырылған және жедел қарқынмен жұмыс істеуге қабілетті.
Сайлаудың әзірлік жұмыстары мен өткізуге барлығы 13315 сайлау комиссиясы қатысады. Оның ішінде 16, яғни, 14 облыстық және Астана мен Алматы қалалық сайлау комиссиясы бар. 207 аудандық және қалалық сайлау комиссиясы, облыстық мәслихат депутаттарын сайлау жөніндегі 550 округтік сайлау комиссиясы, аудандық мәслихат депутаттарын сайлау жөніндегі 2160 округтік сайлау комиссиясы және 9757 учаскелік сайлау комиссиясы құрылған. Осы ретте аумақтық, округтік және учаскелік сайлау комиссиялары өз қызметтерін қоғамдық негізде жүзеге асырады және оларды саяси партиялардың ұсыныстары негізінде сәйкес мәслихаттар сайлайтынын атап өту маңызды болмақ.
Бүгінгі таңда жұмыс істеп тұрған сайлау комиссияларының құрамын жергілікті өкілді органдар 2009 жылы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер ұсыныстарының негізінде сайлаған болатын. Ол кезде әртүрлі деңгейдегі сайлау комиссиясының мүшелігіне саяси партиялар ұсынған кандидаттардан ұсынылған кандидаттардың жалпы санының 98,6 пайызы сайланды. Бұл – саяси партиялар ұсынған кандидаттардың негізінен сайлау комиссияларының құрамдарына сайланғанын білдіреді. Сонымен бірге, сайлау заңнамасына сәйкес аумақтық, округтік немесе учаскелік сайлау комиссияларының құрамында өкілі жоқ саяси партиялар сайлау науқанын даярлау және өткiзу кезеңiне кеңесшi дауыс құқығын бере отырып, өз өкiлiн тиiстi сайлау комиссиясына жiберуге құқылы. Әрине, бұл орайда заңнамамен қарастырылған бірқатар ресімдерді сақтауы тиіс. Округтік немесе учаскелік сайлау комиссияларының құрамында саяси партиялардың өкілдігін қамтамасыз ету үшін барлық жағдай жасалды.
Бүгінгі таңда біз сайлау комиссиялары мүшелерін жедел оқытуға баса назар аударып отырмыз. Жалпы, жұмыс істеп тұрған сайлау комиссияларының құрамы бұған дейінгі сайлау кампаниясы барысында өздерінің жоғары кәсіби дайындықтарын көрсете білді. Елімізде сайлауды ұйымдастырушылардың біліктілік деңгейін арттыру үдерісіне тұрақты түрде көңіл бөлінеді.
Жақын арада Орталық сайлау комиссиясы республикалық семинар-кеңес ұйымдастырады. Оған облыстық, Астана және Алматы қалалық сайлау комиссияларының төрағалары мен хатшыларын, сондай-ақ мүдделі мемлекеттік органдардың өкілдерін шақыруды жоспарлап отырмыз. Осы семинар аясында алдағы сайлауды ұйымдастыру мен өткізудің негізгі мәселелері талқыға салынады. Ал еліміздің өңірлерінде аумақтық, округтік немесе учаскелік сайлау комиссиялары үшін аймақтық семинарлар мен тренингтер ұйымдастырылады.
Сайлауды ақпараттық қамтамасыз етуге келер болсақ, Орталық сайлау комиссиясы әдеттегідей, барлық бұқаралық ақпарат құралдарымен белсенді түрде бірігіп жұмыс істейді. Барлық отырыстарымызға бұрынғысынша масс-медиа өкілдері шақырыла отырып, ашық түрде өткізілетін болады. Сайлаушыларға партиялардың мақсаттары мен міндеттері туралы барынша толық ақпарат беру мақсатында Орталық сайлау комиссиясы өз тарапынан партиялық тізімін ұсынған саяси партияларға ақпараттық қолдау көрсетеді. Бұл ретте, Орталық сайлау комиссиясы тарататын мәліметтер тек ақпараттық және бейтарап сипатта болады.
Қазіргі кезде халықаралық байқаушылардың қызметіне қатысты Қазақстанның сайлау туралы заңнамасының ережелері ЕҚЫҰ кеңістігінде барынша жариялылардың бірі болып табылады. Халықаралық ұйымдар мен шет мемлекеттердің Қазақстанда өткізілетін сайлауларға үлкен қызығушылық танытуы кездейсоқтық емес. Мәселен, 2007 жылғы парламенттік сайлауда 1 129, ал осы жылғы президенттік сайлауда 1 059 халықаралық байқаушы тіркеліп, өз жұмыстарын атқарды. Осыған байланысты 16 қарашада Орталық сайлау комиссиясы мен Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі халықаралық байқаушылар институтын ресми түрде ашты. Қазақстанда халықаралық байқаушыларды аккредиттеуді Сыртқы істер министрлігінің ұсынысын алғаннан кейін Орталық сайлау комиссиясы жүзеге асырады. Шетелдік байқаушыларды тіркеу рәсімі 2012 жылғы 9 қаңтарға дейін жүргізіледі.
Сайлауды байқауға шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері де қатыса алады.
Халықаралық байқаушылар және шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері сайлау үдерісінің барлық сатысына, барлық деңгейдегі сайлау комиссияларының отырыстарына қатысуға құқылы.
Осы сайлаудың негізгі ерекшелігі ретінде «Сайлау» автоматтандырылған ақпараттық жүйесі пайдаланылмайтынын айтуға болады. Сонымен бірге, 2012 жылы 15 қаңтар күні сайлау учаскелерінде сайлаушылар үш түрлі бюллетень алатын болды. Бюллетеньдердің біреуі ҚР Парламенті Мәжілісі депутаттарының сайлауында саяси партия үшін дауыс беруге арналған. Екінші бюллютень арқылы облыстық мәслихат депутаттығына кандидат үшін дауыс беруге болады. Ал үшінші бюллетень аудандық немесе қалалық мәслихаттың депутаттығына кандидат үшін дауыс беруге арналған. Астана мен Алматы қалаларының тұрғындары екі бюллетень алады. Өйткені, бұл қалаларда аудандық мәслихаттар жоқ.
Әрине, ең басты ерекшелік, егер дауыс беруге қатысқан сайлаушылар дауысының жеті пайызын тек қана бір саяси партия алса, онда депутаттық мандаттарды бөлуге көрсетілген саяси партияның тізімі, сондай-ақ дауыс беруге қатысқан сайлаушылар дауысының келесі көп санын жинаған партияның партиялық тізімі жіберіледі. Яғни, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің бесінші шақырылымы (сайланымы) бір партиядан құралмайды деген сөз.
Алдағы сайлаудың негізгі кезеңі, әсіресе, үгіт жүргізу кампаниясы еліміздің тәуелсіздігіне 20 жыл толу мерейтойымен тұспа-тұс келіп тұр. Бұл жайт сайлау органдарына және сайлау үдерісіне қатысушылардың бәріне айрықша жауапкершілік жүктейтіні анық.
Қуандық Тұрғанқұлов, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы.