ҰЛТТЫҚ НАМЫС ЖӘНЕ ӨМІР САБАҒЫ

Сырттан арандатулар немесе кемсі­ту­лер, ішкі алауыздықтар мен енжарлық­тар, кертартпалықтар мен немқұрай­дылықтар сияқты теріс әрекеттер дәл қазіргі уақытта намысқа қамшы басуды қажет етеді. *** Ұлт намысын қозғайтын мы­сал­дар толып жатыр. Соның бір парасы қазақтың “тамағын ішіп, табағын теуіп” кете беретіндердің әрекеті. Солардың көбі кезінде біздің ұлт зиялылары деп жүр­ген­дерімізбен қоян-қолтық қызмет істегендер. *** Бабаларымыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке қол жет­­­кізгеннен соң ұлттық идея, ұлттық рух, ұлттық намыс деген ұғымдар санамызды сілкіндіріп, әрбір азаматты мемлекетіміздің айбыны мен абыройын асқақтатуға құл­шындырған сәт туды. Содан бері ғалымдарымыз бен мемлекет қайраткерлері унитарлы ұлттық мемлекетімізді нығайтудың басты кепілдерінің көш басында ұлттық идея, ұлттық намыс тұрғандығына айрықша ден қойып, олардың мән-мағынасын түсіндірумен келеді. Тарихқа терең бойласақ, ұлт­тық намыс дегенде ең алдымен ел қорғаған батыр бабаларымызды еске аламыз. Солардың асқақ рухы мен көзсіз ерліктеріне бас иеміз әрі мақтанамыз. Сол асыл қасиет ғасырлардан ғасырларға ұласып, қазақ баласы қай кезде де намысты қолдан бермегенін айтып жатамыз. Дүйім қазақ баласының басын қосып, атажұртты жаудан азат еткен Абылайдай арысымыз, тәуелсіздік жолындағы қанды майдан жорықтарда ерлігі мен қаһармандығы ұрпақтан ұрпаққа үлгі боп қалған Бөгенбай мен Қабанбай, Наурызбай мен Ағын­тай, Баян менен Райымбек сынды толып жатқан хас батырла­ры­мыз­дың есімі қазақ тарихында алтын әріптермен жазылып қалғанын айту парыз. Өткен ғасырдағы қан майданда қаһармандарымыз Бауыржан Момышұлы мен Мәлік Ғабдуллин, қанатты қыранда­ры­мыз Нүркен Әбдіров пен Талғат Би­гелдинов, Рахымжан Қошқар­баев пен Қасым Қайсенов сынды жолбарыс жүрек жампоздарымыз, Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметова сынды аруларымыз, бей­біт заманда батыр атанған Тоқтар Әубәкіров, кешегі Желтоқ­сан көтерілісінің жаужүрек жас­тары Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова, Ербол Сыпатаев сияқты батыр ұл-қыздарымызды әрдайым мақтан етеміз. Қарап отырсақ, бірдің намысы миллиондардың рухын көтеріп, баршамызды қуанышқа бөлейді екен. Ұлт намысын жанитын қозғау­шы күштер де заманына қарай сан алуан болып келетін сыңайлы. Сырттан арандатулар немесе кемсітулер, ішкі алауыздықтар мен енжарлықтар, кертартпалықтар мен немқұрайдылықтар сияқты теріс әрекеттер дәл қазіргі уақытта намысқа қамшы басуды қажет етеді. Бірер мысалға жүгінейік: 1990 жылдың шілде айында “Комсомольская правда” газетінде жазушы А.Солженицынның “Как нам обустроить Россию” деген көлемді мақаласы жарияланды. Онда мынандай жолдар бар: “Қазақстан туралы. Оның бүгінгі зор аумағын коммунистер ақыл­сыз­дықпен, қалай болса солай ке­сіп бере салған. Өйткені, ол жыл­дарда былайша ойлаған: шекараны қай жерден белгілеу маңызды емес, себебі тағы да аз ғана уақыт, тіпті, әне-міне, барлық ұлттар жойылып, бірігіп кетеді”. Бұдан әрі ол Қазақстанда қазақтар барша тұрғындардың жартысына да жетпейді (мұнысы рас еді, бірақ оның себептерін айтқысы келмей­ді, әйтпесе ол оны біледі-ақ) де­ген­ді, қазақтың жері оның оңтүс­тік аймақта ғана, оған Батыс Сібір мен Оңтүстік Орал өңірлерін қо­сып берген коммунистер, ол жер­лерді орыстар мен жер аударылған халықтар, қылмыскерлер (зектер) көркейтті дегенді айтады. Қаның қайнайды ма, жоқ па?! Сақалды сәуегейдің салқыны соққан Михаил Горбачев бір күні одақтық теледидардан көкіп отыр. Көзі­міз­бен көріп, құлағымызбен естідік. “Қазақстанның солтүстігіндегі бес облысы тың игеру жылдарында Ре­сейден өтіп кеткен жерлер” дей­ді аузы-мұрны қисаймай. Тарих туралы сауаты осы деңгейдегі адамның алып империяны қалай басқарып отырғанына күйінгенбіз. Бірақ тарих бәрін өз орнына қойды. Тізгінін Горбачев ұстаған қызыл империя күйреп тынды. Бір жамандықтың бір жақсы­лығы бар деген, олардың бұл арандатушылығы бүкіл қазақтың намысын қозғады. Осының бәрін ақыл-парасатының елегінен өт­кізіп он ойланып, мың толғанған тұңғыш Президентіміз осы әңгі­меден соң тура төрт жыл өткенде ел астанасын жеріміздің солтүстік өңіріндегі Ақмола қаласына көші­ру туралы Жоғарғы Кеңестің сес­сия­сында өз ұсынысын айтты. Де­путаттар қолдау білдірді. Елба­сының осы көрегендік ұсынысы бойынша қабылданған шешім арада бірер жыл өткенде жүзеге асқан кезде әлгі сәуегейлердің сө­зіне ергендердің, даурыққандар­дың үні өшті. Қазақтың кең байтақ жеріне сұқтанушылар аз емес. Анау бір жылдары депутат Шерхан Мұртаза Премьер-Министр Даниал Ах­ме­товке депутаттық сауал жолдаған болатын. Ол “Егемен Қазақстан” газетінде “Ойлан, Үкімет” деген та­қырыппен жарияланды. Бірер жол­дарын оқып көрелік. “Өткен кез­де Қытайдың бір үлкен дип­ломаты біздің Мәжіліс Төраға­сымен кездесуінде Құдайды қатты күстаналады: – Құдай әділетсіз! – деді. – Қытайда әрбір шаршы километр жерде 35 адамнан тұрады. Ал Қа­зақстанда әрбір шаршы километр жерге 5-ақ адамнан келеді. Құдай әділетсіз, – деді. Қытай дипло­ма­ты­ның түпкі пиғылын мен түсі­немін”. Шерағаң түсінеді, әрине. Ал Үкімет түсінді ме, жоқ па? Ау, сонда жер көлемі бізден төрт есеге жуық көп, әр шаршы километр жерде 3-ақ адамнан тұратын, халқының саны 30 миллион ғана Канадаға айта алар ма бұл сөзін. Айта алмайды. Қыстың бір күнінде Алматы­дан Астанаға келе жаттық. Сары­шағаннан бері асқан тұс. Ақ көр­песін қымтанып жатқан айпара далада жатаған ғана жалғыз үй тұр. Атты қазақ әлгі үйден шығып шексіздікке қарай бет алған. Мал көздеп бара ма, кім білсін, жер жағдайы оған мәлім. Терезеге телміріп отырған сапарласымыз вьетнамдық келіншек бір кезде түйеден түскендей етіп: “Казах – дурак (ақымақ деген мағынада болса керек)”, деді. “Әй, айна­лай­ын, не айтып отырсың?” дейміз біз. Тағы да әлгі сөзді қайталады. Қаттырақ кеттік. Шіркінің ші­мірікпейді. “казах – дурак, работать не хочет” дейді. 60 мил­лионға жуық халқы алақандай түбекте тығылысып отырған, үй салуға жер жетпей, суға қазық қағып, лашық тұрғызып күн көріп жатқан елдің қызы мынау алып дала неғып бос жатыр, бұл қазақтар оны неге игермейді, шіркін, осыншама жер бізде болса ғой деп іші күйетін сыңайлы. Міне, осындай-осындайдан соң ой келеді. Ендігі жерде біздің ұлттық намысымыз өз байлы­ғымызды өзіміз игеруге, еліміз бен жерімізді көркейтуге қызмет етуі тиіс. Ол үшін алдымен білімнің рөлі зор. Бізде білімділер аз емес. Ғы­лымның қай саласын алсаңыз да аты оза шауып, әлемге танылған, халқымызды танытқан ғалым­дарымыз баршылық. Солардың ілімі мен білімін бағалау, өздерін құрметтеу жағы жетіңкіремейтіні шындық. Осы бір фактордың өзі жас ұрпақтың ғылымға, білімге деген ынтасын кемітетіндігін мойындауымыз керек. Л.Н.Гу­милев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, атағы шетел асқан дара ғалым, Қазақстан математика мектебінің мойындалған тұлғасы Мұхтарбай Өтелбаев бір сұхбатында былай депті: “Қазақстандағы ғылымның дағдарысына себепші – Ұлттық ғылым академиясының бірте-бірте қирауы, жекеменшік “академия­лардың” пайда болуы дер едік. Бә­ріне кінәлі – сол кездегі академия басшылығы әрі ғылым жайын аз ойлаған академиктер. Тарих бәрін орын-орнына қояды деп есеп­теймін. Айталық, академиктер “жоғарыдан ұсынды” деген желеу­мен ҰҒА-ның толық мүшелігіне дарабоздарды емес, ғылыммен мүлде айналыспайтындарды өткіз­гені жасырын ба? Мысалы, маң­дайалды математик, қазақты әлем­ге танытқан дара ғалым Шалтай Смағұлов академия сайлауында бір-ақ дауыс алды. Білімдіні танығанымыз осы ма?” Біздің оқыған, зиялы деп жүргенде­рі­міздің көбісінің ұлттық намысы­ның жоқтығын көрсететін дерек. Бұл туралы сәл кейінірек. Әзірге оқу, кәсіп игеру бүгінгі жастары­мыздың бойында қай деңгейде дегенге ой жүгіртейік. Біз оқу-білім жүйесі дамыған елдердің қатарына жатамыз. Мақ­тан етуге тұрарлық. Сегіз мыңнан астам орта мектептеріміз, жүздеген университеттеріміз бен колледж­деріміз бар. Кәсіп дейтін болсақ, өр­ге басқан өнеркәсібіміз бар, ауыл шаруашылығымыздың да мүм­кіндіктері мол. Кемшін түсіп жатқан тұстары да бар шығар. Бірақ барымызды көре, бағалай білмек керек. Әйтпесе, “Көрмес – түйені де көрместің” кері келеді емес пе. Дегенмен, халық шаруа­шы­лығында ұлттық кадрлардың үлес салмағы аз екендігі де шын­дық. Қазіргі таңда ұлт ұланда­рының кәсіпті, әсіресе техникалық кәсіпті меңгеру жағы кемшін. Талпынған, ізденген жасқа кәсіп табылады десек те, бар кінәні тек жастарға арта салу әбестік болар еді. Олар кәсіби мамандықтарды игерген екен, жұмысқа орналасуы­на мүмкіндіктер ашу, қолдау, қамқорлық жасау – аға буынның парызы. Әйтпесе қазір техникалық жоғары білімі бар, бірақ маман­ды­ғы бойынша жұмыс таппай жүрген жас мамандар жетіп артылады. Бүгінде мемлекеттік тіл та­ғ­дыры күн тәртібінде алғашқы кезекте тұр. Бойында ұлттық на­мысы бар азаматтардың білек сы­бана кірісіп, жұмыла атқаратын жұмысы осы болса керек. Мем­лекет тарапынан жасалып жатқан шараларда шек жоқ. Қаржы да бөлініп жатыр, түрлі қорлар, бас­қармалар, комитеттер, қоғамдар құрылып, іске құлшына кіріскен. Ал соларға қолұшын беріп, қам­қорлық жасап жатқан зиялыла­рымыз қанша? Ауыз толтырып айта алмайтын сияқтымыз. Бұған дәлел, солар жұмыс істейтін ме­кемелерде ресми құжаттар, үндеу­лер, заңдар, түрлі бағдарламалар әуелі орыс тілінде жазылады да, есеп беру үшін немесе тексеріске дайын тұруы үшін қазақшаға ау­дарылып қойылады. Ал намыстан­бай гөр. Ұлт намысын қозғайтын мы­сал­дар толып жатыр. Соның бір парасы қазақтың “тамағын ішіп, табағын теуіп” кете беретіндердің әрекеті. Солардың көбі кезінде біздің ұлт зиялылары деп жүр­ген­дерімізбен қоян-қолтық қызмет істегендер. Соларды кезінде көр­ме­ген, байқамаған екен біздің зия­лылар. Анау бір жылдары Жел­тоқ­сан көтерілісі күндерінде аса белсенділік танытқан, Колбинге жаға білген біреу Алматыдағы жоғары оқу орындарының бірінің ректоры болды. Ол билік тізгінін қолына алған күннен бастап желтоқсаншыларды қудалауды бастады. Ұлты қазақ 360 студентті оқудан, 70 оқытушыны жұмыстан қуды. Осы “аса зор еңбегі” баға­ланып, бұдан кейін де оған ірі қыз­мет берілді. Сонда бұл ұл-қыз­дарымыз бен азаматтарымыздың намысын таптағаны үшін білді­рілген құрмет пе? Сол адам инс­титуттың кафедра меңгерушісі “Қазағыңның арлы, намысты азаматы кім? Ақиқат үшін туған азаматың қайсысы?” десең, міне, деп көрсететін Әркен Уақовтың соңына шам алып түсті. Мәскеу­дің Алтын және түсті металдар институтын бітірген білімдар жан, институттың кафедра меңгерушісі ойламаған жерден “қылмыскер” болды да шықты. Оған “Партия шешімін түсіне алмаған студент­терді партияға қарсы айдап сал­ды”, “Совет өкіметінің сара саяса­тын аяқасты етпек болды”, “Бұ­зақы студенттерді қолдады”, “Со­вет педагогына жат қылық көр­сетті”, “Саяси сауатсыз жастарды қорғады”, “Ұлы орыс халқына тіл тигізді” деген сыңайлы айыптар тағылды. Ақырында Әркен ағамыз сегіз жылға сотталып, Магадан асып кете барды. Тәуелсіздік алға­нымызға дейін бес жыл абақ­тының дәмін татқан, қорлықтың небір түрін көрген Әркен аға мүгедек болып оралды да, көп ұзамай бақилыққа аттанып кете барды. Азаматтың тағдырын осы­лайша рәсуа еткен әлгі кісі бертін келе өзіне тықыр таянғанда сырт­қа қашты да кетті. Ал мұндайлар аз ба? Иә, айта берсе, мұндай мысалдар жетерлік. Басқаны қайтерсің-ау, тіпті өз қазағымыз да солардың қатарында жүр. Баяғы Талапкер Иманбаевты еске алсақ та жетер. Кезінде республиканың міндетті медициналық сақтандыру қорын басқарған сабазың да мил­лиондаған адамды сан соқтырып, шетел асып кеткен. Содан хабар-ошарсыз. Ол да өз кезінде өзін зиялы санағандардың бірі болғаны кәміл. Бүгінгі таңда өткен күн­дердің бұл сияқты келеңсіздіктерін жадымыздан шығаруға болмайды. Мұның бәрі өмірдің сабағы. На­мысымыздың қалғып кетпеуі үшін де ауық-ауық еске алып отыр­ғанның артықшылығы болмас. Тәуелсіз мемлекет ретінде қа­бырғамыз қатайып, бұғанамыз бе­к­іп келеді. Әлемнің танымал ел­дерінің қатарына қосылдық. Сая­сатта салмағы бар жұртқа айнал­дық. Әділін айту керек, мұның бәрі ел басқарған азаматтардың, олардың соңына еріп қуаттаған халқымыздың ұлттық намысының арқасы, намыс жаныған жігерінің жемісі. Жиырма жылға жуық тәуелсіз дамыған еліміз тарихтың талай-талай қатал сынақтарынан өтті. Тәубе! Болашағымыз нұрлана түсетініне сенімдіміз. Ерғазы ӘСЕМБЕКҰЛЫ, журналист.