– 1984 жыл да құрғақшылықпен есте қалды. Бірақ тамыз айында жауған жаңбырдан соң, ең болмаса малдың шөбін жеткілікті орып алған едік. Міне, қазір тамыз айының ортасы болды, әлі тамшы тамған жоқ, аңызақтың беті де қайтпай тұр. Менің тәжірибемде ауыр болған сонау 1975 жылдан кейінгі қуаңшылықты биыл көріп отырмын, – деді Борис Павлович. Жылдар бойғы жауған жаңбырдың орташа көрсеткіші 107 мм болса, биыл бар-жоғы 67 мм ғана ылғал түскен. Жауын 40 мм аз жауған. Облыс әкімі астықпен айналысатын өңір үшін мұны табиғи апатқа теңеді. Шілде айының басынан тамыздың 5-не дейін сынап бағанасы 30-40 градустан төмендемеді. Аңызақ жел бір тынбады. Ал жаңбырлы жылдары жаз айларында ауаның температурасы 10-25 градус аралығында болатын. Иә, биыл қостанайлықтар Арқаның шыбынсыз, қоңыр салқын жазын бір сезінбей-ақ күзге жетті.
Алапат ыстықта бойына нәр ала алмай тырбиып өскен бидайдың пісуі де тез болды. Өңірде егін орағы ерте басталып кетті. Қазір Әулиекөл, Жангелдин, Қарасу, Сарыкөл, Ұзынкөл, тағы басқа аудандарда алқапқа орақ түсті. Гектар айналымы шаруашылықтың басым көпшілігінде 2-3 центнерден асып жатқан жоқ.
– Күйіп кеткен алқаптың түсімділігі гектарына 3 центнерден айналуда. Не де болса жерде сынық дән қалдырмай жинап алуға тырысып жатырмыз. Сатуға жарамаса да, малдың жеміне жарар. Дәннің майдалығы сондай, бастыруға да келе бермейді, – дейді Борис Павлович. Бір Князев ғана емес, әсіресе, облыстың оңтүстік аудандарындағы ауыл шаруашылық өнімін өндірушілердің барлығы үшін биылғы жұмыс сипаты осылай болатын түрі бар.
Диқанды жаңбырсыз өскен дәннің сапасы ойландырады. Сатудан бұрын, тұқымға құйып алуға жарай ма, жарамай ма деген қауіп те жоқ емес. Нәр жетпеген сынық дәннің келер жылғы шығымы қандай болмақ? Әулиекөл, Бейімбет Майлин, Жангелдин, Денисов, Жітіқара, Қамысты, Қарасу, Науырзым аудандарында және Арқалық қаласында келер жылдың егінін себуге тұқым жетпейтіні әлден белгілі болып отыр. Сол үшін облыс әкімі Архимед Бегежанұлы диқандардың биылғы басты жұмысының бірі де келер жылдың тұқымын құйып алу екенін ескертті.
– Облыстағы оңтүстік аудандарға қарағанда егін шығымдылығы біршама жақсы, қара топырақты, Қарабалық, Ұзынкөл, Сарыкөл, Меңдіғара, Федоров және Қостанай ауданының бір жартысы секілді солтүстік аудандар үшін бөлек астық балансын жасау керек. Олардағы биылғы тұқымдық астықты тонналап ғана емес, килограмдап өлшеп, көктемде қаржы қарастырып, өзге аудандар үшін сатып алуымыз қажет. Тұқымдық астық облыстан сыртқа шықпауы тиіс, – деді Архимед Бегежанұлы.
Қостанай-Торғай өңірі шөлейт аймаққа жатады. Сондықтан құрғақшылық, қуаңшылық жылдар жиі қайталанады. Соңғы 35 жылдың ішінде қуаңшылық 12 рет қайталаныпты. Облыс көптен бері жылына кем дегенде 4 миллион гектардан аса алқапқа дән сеуіп келеді. Несібесін көктен тілеген диқанның еңбегі сор болатын жылдар аз емес. Мысалы, 1984 жылы облыс 4 миллион 288 мың гектарға егін егіп, күзде орта есеппен әр гектардан 2,8 центнерден өнім алыпты. 1988 жылы гектар айналымы 7 центнерден, әсіресе, 1991, 1995, 1998 жылдары 3-4 центнерден, ал 2004, 2010, 2012 жылдары 6-8 центнерден келген екен. Әр 3-4 жыл сайын қуаңшылық қайта айналып соғып отырған. Өңір табиғатының бұл ерекшелігін белгілі ғалым-агроном, Қазақстанның Еңбек Ері, марқұм Валентин Двуреченский де диқандар алдында жиі айтатын еді. Табиғат құбылысынан болған мұндай қиындықтар ескі таптаурын әдет пен тасбақа аяңды қойып, ауыл шаруашылығы құрылымына жаңа көзқарас қалыптастыру керектігін талап етеді.
– Жыл сайын Әулиекөл, Жітіқара, Қостанай аудандары ауылшаруашылық тауар өндірушілерімен кездескенімде соңғы 7-8 жыл бойы гектарынан 2-3 центнерден өнім жинап келе жатқанын жасырған жоқ. Осы жылдар ішінде олар қаншама жанар-жағар майға, техникаға, минералдық тыңайтқыштарға, гербицидке қаржы жұмсады, өсімдік аурулары мен астық зиянкестеріне қарсы жұмыстар жүргізеді, милиондаған теңге шығын шығарды. Сондықтан бұл өңірлердегі экономика құрылымын өзгертіп, мал шаруашылығына көшу керек, – деді Архимед Бегежанұлы. Бұл орайда облыста жақсы қадам да жоқ емес. Торғай өңірі, оның ішінде Арқалық қаласы маңайы мал шаруашылығына бет түзеді десе де болады. Қала әкімі Эльдар Күзембаев мал азығы дақылдары себілген алқаптарды жыл сайын кеңейтіп отырғанын айтады. Олар өткен жылы жем-азықтық шөпті 8,7 мың гектарға ексе, биыл 8,9 мың гектарға жеткізді. Мал шаруашылығы Қостанай-Торғай бойының атакәсібі еді, ал бүгінгі уақытта етке ішкі-сыртқы нарықтың қайсысында болсын сұраныс көп.
Мал азығы демекші, қуаңшылық жылы облыста шөптің де аздығы білінеді. Бейімбет Майлин, Денисов, Қарабалық, Қамысты аудандарында мал азығын дайындау әлі мардымсыз. Тіпті, Денисов ауданында дайындалған шөп барлық тиісті көлемнің 40 пайызына да жетпейді. Өзге ауданға қарағанда ағашты, сулы Қарабалық ауданында да дайындалған мал азығы әлі 70 пайызға жеткен жоқ. Оның қуаңшылықтан басқа да себебі жоқ емес. Аудан аумағындағы орман шаруашылықтарына тиесілі мемлекеттік қордағы жердің шөбін орғаны үшін гектарына 1850 теңге баға белгіленген. Бұл былтырғы бағаға қарағанда бірнеше есе қымбат. Қиын жылда диқан мен шаруаның төзімділігін сынағандай, өзі өсіп жатқан шөптің бағасын аспандату қаншалықты қисынды? Мемлекеттік қордағы жер шөбінің бағасын облыстық мәслихат тек маусым айының соңында ғана бекіткен. Шаруашылықтың, жұрттың малын ашықтырып қойып, пайда табуға жол бермеу керектігін айтқан әкім, бұл мәселені Үкімет делегациясының да алдына қоятынын ескертті.
Ала жаздай егінді баласындай күтіп, көктен нәр сұрап жүріп жеткізген астықты жинап қамбаға салғанша диқанның белі жазылмайды. Қазір сол астықты сатып, пұл еткенге дейінгі сақтау да үлкен мәселе. Масақтап теріп алғандай аз астықты талдың басына қойса, құс алып кетердей, жерге қойса, ит алып кетердей диқанның алаңдаумен күні өтеді. Элеваторлар күштілігін істейді. Биылғыдай аз өнімді тиын шығармай, негізінен шаруашылықтар өзінде сақтағанды да дұрыс көреді. Оған тағы да құбылмалы күз қалай қарайды, оның да диқан үшін болжамы жоқ.
Облыс әкімі айтқандай, биыл шаруашылықтар алдындағы ең басты мәселе келер жылдың тұқымын құйып алу болып отыр. Екіншіден тауарлы бидайын тап-тұйнақтай етіп сатып, еңбек ұжымының жалақысына қарыз болмауды ойластыруы керек. Енді аз күнде облыс аудандарының барлығы да астық жинауға жаппай кіріседі. Қарқынға қарқын қосып, жиын-терінді барынша аз күнде аяқтамаса, жаздай тамбай, ерігіп күзде жауған жаңбыр шығымы аз астықтың берекесін ұшырары бәріне де анық. Осыны ойлаған сайын диқанның да, басқаның да мазасы кетеді. Елде болса, ерінге тиерін жұрттың бәрі түсінеді.
ҚОСТАНАЙ
