Қазіргі уақытта қазақ тілін латын әліпбиіне көшіруде Р.Сыздықованың орфография, орфоэпия жөніндегі еңбектері ерекше өзекті болып саналады. Ғалым апамыз өткен ғасырдың 60-шы жылдарынан бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтпаған қазақ тілінің орфографиялық ережелері мен анықтамалықтарын жасады. Орфографиялық анықтама қазақ емле ережелеріне жүгінетін барша қауымның күнделікті жазу барысында пайдаланатын ең басты құнды құралы.
Рәбиға Ғалиқызының балалық және жастық шақтары еліміздің тарихындағы ең қиын кезеңдерге тұспа-тұс келді: әкесі сол кездегі зиялы тұлғалар қатарында репрессияға ұшырады және 1937 жылы «халық жауы» ретінде атылды.
Он алты жасында Рәбиға Ғалиқызы мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен және басқа да пәндерден сабақ берген. Алғашқы педагогикалық жұмысы жөнінде: «Мен сабақ беремін. Тіл, әдебиет – екеуінен. Мұғалімі болмай, биологиядан да сабақ беріп жүрдім. Ең бірінші барғанда: «Ал балалар енді сендермен бақа, шаян, құрт-құмырсқа жайлы оқимыз», деппін ғой. Сөйтіп тіпті бермеген сабағым жоқ, зоологиядан да, ботаникадан да беріппін. Сөйтіп сабақ беріп жүріп, кәдімгідей ысылып қалдым, балалар тыңдайтын болды мені», дейді ғалым.
1945 жылы Абай хәкімнің 100 жылдығына арналған конференцияға қатысу үшін Қазақстанның барлық аймақтарынан мұғалімдер Алматыға жиналды. Олардың арасында Рәбиға Ғалиқызы да болды. Сол конференция жайында апайдың өз сөзімен айтқанда: «Бір секцияда басқа облыстардан келгендерден кім сөйлейді, – деді. Қарап отырмай, қол көтердім. Бір есімде қалғаны оқулықтарда кететін емле қателерінің бар екенін айттым. Сонда жасы орта жастан аса берген бір адам келіп: «Қарағым, қайдан келдің, жақсы сөйледің, дұрыс сөйледің», деді. Сөйтсем бұл кісі академик Ісмет Кенесбаев екен. Келесі бір үзілісте әдемі бір «орыс» келді қасыма. Келді де, тап-таза қазақша: «Өзің бір пысық қыз екенсің, қайдан келдің?», деді. Бұл кісі – Мәулен Балақаев екен».
Жас және жігерлі қыздың сөйлеген сөзі назардан тыс қалған жоқ. Сол кездегі Қазақ педагогикалық институтын басқарған профессор Ахмеди Ысқақов жалындаған жастың ерекше қабілеті мен тілінің өткірлігін байқап, оны бірден филология факультетінің үшінші курсына шақырды.
Алпысыншы жылдардан бастап Рәбиға Ғалиқызы Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтында жұмыс істеді. Р.Сыздықова қатысқан ғылыми конференциялардың біріне М.Әуезовтің өзі келді. Конференцияға қатысушылардың барлығын тыңдағаннан кейін Мұхтар Омарханұлы жас ғалымды сөз сөйлегені үшін мақтады, оның баяндамасында көтерілген проблема лингвистер мен әдебиеттанушылар үшін маңызды екенін атап өтіп, талантын жоғары бағалады. М.Әуезовтің кеңесі бойынша Р.Сыздықова Абай шығармашылығын лингвистикалық тұрғыдан зерттей бастады. Ұлы жазушының өсиеті өз жемісін берді. Республикалық ғылыми және қоғамдық ортада жоғары бағаланған «Абай шығармаларының тілі», «Абайдың сөз өрнегі», «Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы» сияқты күрделі еңбектер жазылды.
Академик Р.Сыздықова еңбектерінде қазақ тіл білімінің әртүрлі салалары қамтылған. Көрнекті ғалым-филолог көп жылдар бойы жалпы түркологиялық зерттеулермен, қазақ әдеби тілінің проблемаларымен, сөйлеу мәдениеті, қолданбалы лингвистика және т.б. мәселелермен жан-жақты және байыпты айналысты.
1993 жылы «XV-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің тарихы» монографиясы қайта басылып, толықтырылды. Алпысыншы жылдардан бастап Р.Сыздықова қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму кезеңдерін зерттеді. Әдеби тілдің мәртебесін айқындау қағидасы туралы ғалымның өзіндік пікірі бар, соған сәйкес XV-XVII ғасырлардағы ақындар мен жыраулардың шығармаларының тілі қашанда әдеби тілдің үлгісі болып табылады. Тарихи ескерткіштерді жан-жақты және кешенді түрде зерделеудің негізінде зерттеуші әдеби тілдің нормативтік негіздерін біріктіру мен дамыту тек жазбаша түрде емес, ауызша түрде жүреді деген қорытындыға келеді.
Қазақ әдеби тілінің дамуы мен тарихы мәселелері ғалымның түркологиялық зерттеулерімен тығыз байланысты. Ортағасырлық «Жами ат-тауарих» ескерткіші тілінің лексикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне (XVI ғасыр) талдау жасайды. Түркі тілдерінің оғыз және қыпшақ элементтерін салыстыру нәтижесінде зерттеуші жазба ескерткіш қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихи мұрасы екендігін дәлелдейді.
Оның Қожа Ахмет Ясауидің (ХІІ ғасыр) хикмет тіліндегі мәтіндік зерттеулері – ғылыми қызығушылық тудыратын үлкен еңбек. Р.Сыздықованың шығармашылығы проблемаларды терең зерттеуімен және тілдік деректердің кеңдігімен ерекшеленеді.
Ғалымның ғылыми-зерттеулерінде сөйлеу мәдениетіне қатысты теориялық және қолданбалы мәселелер маңызды орын алады. Қазақ әдеби тілінің теориясы оның әлеуметтік функциялары мен нормативті процестерінің дамуы тұрғысынан қарастырылады. Ол өз еңбектерінде норма, кодификация, сөйлеу және т.б. сияқты лингвистикалық ұғымдарды терең талдап ашып береді. Тілдік норма мен оның кодификациясының мәселелері, қазақ орфографиясы мен пунктуациясының негізгі ережелері, қазіргі қазақ тілінің лексикографиялық байлығы, стилистика мен шешендік мәселелері көптеген монографияларда, анықтамалық кітаптарда, оқулықтарда және т.б. оқу құралдарында көрініс тауып анықталады.
Рәбиға Сыздықованың «Сөз сазы» деген еңбегі 1995 жылы екінші рет басылып шықты (бірінші басылым 1983 жылы жарық көрді). Көмекші құрал ретіндегі жұмыстың негізгі мақсаты – сөйлеу үстінде сөздерді дұрыс дыбыстау заңдылықтарын қалың жұртшылыққа, әсіресе жастарға үйрету, сондай-ақ мұны оқу орындарымен қатар, телерадио және сахна өнеріне кеңінен пайдалану, әр қазақ баласын өзінің ана тілінде дұрыс тәрбиелесе деген талап. Ғалымның айтуынша «сөз сазы – сөйлеу үстінде (актісінде) сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау болып табылады».
Тағы бір айта кететін жайт, Р.Сыздықова қазақ тіл білімінің негізін салушы көрнекті ғалымдар А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Х.Досмұхамедовтердің еңбектерін насихаттауға айтарлықтай үлес қосты. Олардың өміріне және еңбек жолына арналған монографиялар, кітаптар, брошюралар мен мақалалар жарық көрді.
Академик Р.Сыздықова ғылыми, педагогикалық және қоғамдық қызметі үшін «Құрмет», «Парасат» және «Барыс» мемлекеттік наградаларымен марапатталды. Мемлекеттік сыйлықтың және Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты. Еңбек сіңірген ғылым қайраткері атанды.
Уақыт оның алдаспан ақыл-ойы мен өмірлік күш-қуатына ешқашан шектеу бола алмайды. Оның терең даналығына, еңбекке деген ерекше қабілетіне, кең дүниетанымына, сонымен қатар тіл білімінің тағдырына деген азаматтық ұстанымына үлкен де, кіші де тәнті. Рәбиға апай ғылымға ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен руханиятына да баға жетпес үлес қосып келеді.
Ізгі ниеті мен жан дүниесінің сұлулығына қарай ол кісінің жанына әсіресе, жастар жағы магниттей тартылып тұрады. Ол қамқор және мейірімді тәлімгер ретінде жас әріптестеріне тек ғылымда ғана емес, күнделікті өмірдің түрлі белестерінде көмек қолын созудан танған емес. Рәбиға Ғалиқызының үйінен қонақ үзілмейді, дастарқанынан қазақтың талай зиялысы дәм татты, пісірген тағамдары тіл үйіреді. Дей тұрғанмен күнделікті өмірдегі басты хоббиі – спорт. Спорт ойындарын теледидардан қалт жібермей, қадағалап отыратын нағыз жанкүйердің өзі, отандық спортшылардың өмірі мен жетістіктерін бұл кісіден артық терең білетін адам некен-саяқ. Ғалымның көпшілікке көп айтыла бермейтін осындай сан қилы қыры тағы бар. Тұлғаның өнегелі өміріне бойлаған сайын даналық дариясынан шөліңіз қанып, жансарайыңыз жадырап сала береді.
Зейнеп БАЗАРБАЕВА,
ҰҒА корреспондент мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор
