Бір ғасырдан астам уақыт бойы халқымыздың санасына данышпандық дүниетанымымен терең бойлап, өшпес із қалдырған Абай шындықтары, әлі де талай жылдар бойы, халқын ақиқат жолына бастап, оларға рухани азық болып қала берері сөзсіз. Абай өсиеттерін бойына терең сіңірген жандар неғұрлым көп болса, халқымыз да соғұрлым парасат биігіне жоғарылай бермек.
ХХІ ғасырға еніп кеттік. Өркениет дамыған сайын уақыт ырғағы да жиілеп кеткендей сезіледі, мұны жаһандану деп түсініп отырмыз. Батыс құндылықтарына ессіз еліктеп, қазақи болмысымызға шекеден қарайтын әдетті байқағанда пұшайман күйге түсесің. Асқанда да, сасқанда да күш алатын тірегіміз Абай болмас па? Бірақ Абай өсиеттері тек айтылғаны болмаса, жүрекке де, зердеге де жетпей жүргені тым өкінішті. Жемқорлық, сыбайластық бүгінде мемлекеттің дамуын тежейтін, іштен шалатын қауіпті күшке айналып бара жатыр. Сөзбұйдалар көбейіп кетті. Абайдың «мыңмен жалғыз алыстым» деуі жайдан-жай айтылмаған болар, біз әлі де болса алдап-арбап, қулықпен, ұрлықпен мал табу психологиясына жақынбыз, одан таза арыла алмай келе жатырмыз. Оны кезінде Герольд Бельгер де: «бұл қазақ неге қу болуға сонша құмар?» деп айтқан еді. Қазақтың қамын бір қазақтай ойлаған неміс бауырым бәлкім, сырт көзге бадырайып көрініп тұрған соң айтқан болар.
Менің тұстастарымның дені Кеңес заманында интернационалдық тәлім-тәрбие алғандар. Әскер қатарында немесе студенттік кезде үйреніскен достармен әлі күнге дейін дидарласып тұрамын. Мені олардың арасындағы орыс емес басқа ұлт өкілдерінің өз ұлтының болашағы жөнінде ешқандай бүкпесіз шынайы айтқан әңгімелері толғандырады. Жас кезімізде оларға таза мән бермеген екенбіз. Бұл орайда мен солардың біреуімен болған әңгімеге тоқтағым келеді. Мен бірде досыма: «сен ұлы халықтың өкілісің ғой» дегенімде, ол «біз ұлы болсақ мемлекеттігіміз болар еді ғой, ендігі қалған уақытта ұлтымыздың сақталып қалуының өзі неғайбыл» деп күрсінді. Досымның сол күрсінісінен кейін-ақ маған «әңгіме өзіңде барды сақтай білу, бағалауда екен ғой» деген ой келді. Мемлекет болу халықтың пешенесіне жазылуы кездейсоқ құбылыс емес, қазақтың елдігін, ұлт болып ұйысуын, мемлекеттігін сақтау үшін тарихқа, Абай еңбектеріне үңілу керек.
Абай – демократ, ойшыл, халқын мемлекетшіл санаға, әділеттік ұстанымдарға жетелеген қайраткер. Қазақтың ел болуына Абайдың сіңірген еңбегін, тұлғалық болмысын дұрыс бағалауымыз керек. Тоқсан жастан асқан шағында өмірден озған Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Ұлы Отан соғысының ардагері, ақын аудармашы Мұзафар Әлімбаевтың «Көңіл күнделіктері» атты кітабында «ақын, поэт» латын тілінде пайғамбар деген ұғымды білдіретіні айтылыпты. Артына өшпес сөз қалдырған Абайды поэзия пайғамбары деп түсінеміз, ол сонымен қатар қазақтың рухани да пайғамбары, адастырмас темірқазығы.
Кешегі Кеңес дәуірінде Маркс, Ленин идеяларын жаппай оқытатын саяси білім беру жүйесі болғаны бәрімізге белгілі. «Замана оны илемек» деп Абай айтқандай, марксизм-ленинизм классиктерінің шығармаларын жатқа айтатындар болды. Ал біздің бүгінгі ұрпақ рухани шамшырағымыз Абайды танып болды ма, оның өсиеттерін зердеге тоқи алды ма? Көрші Ресейде Пушкин шығармаларын ұлықтау жұмыстары жақсы жолға қойылған, бірнеше пушкинтану институттары жұмыс істейді, оның поэзиясы әлем жұртшылығына аян. Абайтану жөнінде ауызды қу шөппен сүртуден аулақпын. Бірақ бізде Абай шығармашылығына қызығушылық танытатындардың көбі әзірше ат төбеліндей зиялы аға буын өкілдері ғана, қалғандарының белсенділігі әзірше байқалмайды. Зиялы қауымның аға буын өкілдері кезінде қомақты абайтану шараларын атқарды, ол үлкен жұмыстың басы еді, оны біздің ұрпақ жақсы біледі. Бүгін Абай қазақ поэзиясының жарық жұлдызы деген жалаңдау ұранмен жүрміз, оның данышпандық деңгейіне тереңдемейтін секілдіміз. Абай ақиқаттары бойды, ойды жаулап алатын дәрежеге жетуі қажет. Сонда олар өскелең ұрпақтың санасына жағымды әсерін тигізеді.
Рас, тәуелсіздік алғаннан кейін елімізбен қатар, ақынды сыртқа таныту үшін бірсыпыра елде Абай ескерткіштері орнатылды. Ескерткіш – сол тұлғаны танытатын елшілік секілді, сондықтан асығыстық танытпай, Абайдың философ, ойшыл тұлғасын өзгелер де дөп танитын сапалы ескерткіштер орнатылуы дұрыс еді. Қазір ғаламтордан дүниенің қай нүктесін де тауып қарай бересің. Абайдың Қытайдағы мүсіні Конфуцийге, Өзбекстандағы ескерткіші Шығыс ертегілерінің кейіпкерлеріне ұқсап кеткен секілді әсер қалдырады. Ресейдегі Қазақ елшілігі алдындағы ескерткіш те қазақтың кең шапанын киген кемеңгер данышпан Абайдың кейпін бермейді.
Бір жақсысы, еліміздің барлық қалаларында Абай даңғылдары, көшелері бар. Абай атындағы даңғылдар мен көшелер бойында дана ақынның өлеңдері мен «Қара сөздерінен» үзінділер көз алдымызда менмұндалап тұрса, оның жалынды сөз иірімдері әр адамның санасына тереңірек сіңер еді. Мақсат Абайды танып қана қоймай, ол қалдырған адами құндылықтарды күнделікті тіршілікте басшылыққа ала білу болар еді.
Мырзағали ҚҰРМАНОВ,
еңбек ардагері
Қостанай облысы,
Қостанай ауданы
