Рухани жаңғыру – ұлттық санамен тығыз байланысты. Оның түпкі мақсаты – ұлттық бірегейлікті сақтап, ел ішінде бейбітшілік пен келісім үйлесе отырып, ұлттық береке, бірлік салтанат құрған бәсекеге қабілетті, табысты ел болу. Осы тұрғыда, Тұңғыш Президент – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламасы – жеке тұлғаның даму мүмкіндіктерінің негізгі сатыларын қамтыған кешенді жоба.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасында қойылған міндеттерді жүзеге асырудың негізгі тетіктерінің бірі – «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы. Аталған жоба аясында Ұлттық аударма бюросының үйлестіруімен гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең үздік деген 48 еңбек ана тілімізге аударылды. Аударма процесі жалғасып жатыр. Бұл жалпы қазақы оқырман үшін де, зерттеушілер мен студенттер үшін де үлкен мүмкіндік және мұндай ауқымды жоба елімізде алғаш рет қолға алынып отыр.
Осы келелі іс аясында әлемдік ақыл-ой аламанында айтарлықтай орны бар Юрий Лотманның «Семиосфера» («Таңбалар әлемі») деп аталатын еңбегі қазақ тіліне тәржімаланды. Таңбалар жүйесі туралы ғылым, яғни семиотика – кез келген ауқымдағы гуманитарлық ізденістердің өзіндік ерекшеліктері айқын көрініс тапқан әрі бір ізге түсірілген ғылым. Жалпы, гуманитарлық пайым тұрғысынан алғанда да, тарихи, мәдени, әдеби анализ тұрғысынан алғанда да бұл кітаптың берері мол.
Жалпы, семиотиканы таңбалар жүйесі туралы ғылым деп білеміз. Семиотиктер бүкіл жаратылысты таңбалардың жиынтығы деп қарайды. Сөз де бір таңба, өмір де бір таңба, мәдениет, ауа, жер, ақиқат бәрі өз алдына бір таңба. Әлбетте, бұл ғылым жоқ жерден пайда болған жоқ. Көне ойшылдар мұның алғышарттарын сөз қылған болатын. Таңбаның табиғатын діни, сонымен қатар материалистік тұрғыдан қарастырған ғалымдар да болды. Алайда, бұл мәселені ғылым ретінде жүйеге түсірген ғалымдар қатарында Ч.Пирс, Ф.Соссюр, Ч.Морристерді атауға болады. Кейіннен мұны түрлі мазмұнда тереңдете қарастырғандардың қатарында Барт, Якобсон, Леви-Стросс, Греймас, Дерида сынды басқа да зерттеушілерді ерекшелеп атауға болады. Аталған ғалымдардан Лотман ізденісінің басты ерекшелігі ғалымның семиотиканы ең әуелі мәдени код ретінде, яғни мәтінге айналған мәдени қатынастар, ақпараттар ағыны ретінде қарастыруы деп білемін.
Бұл еңбегінде Юрий Лотман семиотика теориясы мен методологиясын, семиосфера құрылымы мен ерекшеліктерін нақты мысалдармен, типологиялық талдаулармен түсіндіріп береді. Еңбек сонысымен құнды. Талдаулар тарихи дәйектермен, көбіне әдеби мәтін сюжеттерімен бекітіліп отырады. Осы еңбегі арқылы ол Мәскеу–Тарту семиотика мектебінің негізін қалаушы ретінде әлемге танылды. Автор осы еңбегінде тілдердің жойылып кетпеуі мен үнемі қолданыста болуы үшін қажет қарым-қатынастардың мәдени негіздеріне ой жүгіртеді. Семиотика кеңістігін түгелдей бүтін бір жүйе немесе ағза ретінде қарастыруды ұсынады. Сонымен қатар семиосфераны сипаттайтын белгілерді, олардың қызметін, семиотикалық процестер мен семиозис құбылысын түсіндіріп өтеді. Лотман мәдениет және тіл, мәдениет және мәтін, мәдениет және тарих, мәдениет және ақпарат, мәдениет және мәтін функциясы, мәтін мен тарих, мәтіннің тарихи заңдылықтары деген күрделі қарым-қатынастарды арнайы қарастырып, олардың түп негізін қозғайды.
«Семиосферада» жинақталған ғалымның таңдаулы еңбектері оны төрткүл дүниеге танытты. Таңдалған кітапқа кірген монографиялар («Мәдениет және жарылыс», «Ойшыл әлемдер ішінде»), түрлі жылдарда жарық көрген мақалалары, бүгінгі таңда қайтадан ғылыми айналымға еніп, гуманитарлық білім мамандары үшін орасан мүмкіндік алаңын тудырып отыр. Бүгінде әлемнің озық жоғары оқу орындарында семиотика дербес пән ретінде жүргізіледі. Таңбалар туралы ілімге деген қызығушылық ең алдымен ақпарат алмасу, ғылыми дискурс һәм мәдени таным тұрғысынан аса маңызды. Бүгінде біз мәдени, ұлттық, тарихи код туралы оның түпкі мәніне бойламай жиі сөз қозғаймыз. «Семиосфера» бұл түсініктердің түпкі механизмінен бастап, таралу тәртібіне дейін айқындап береді. Таңбалар туралы ілім – өнер мен өмірдің, ұлт пен мәдениеттің, тарих пен тіл білімінің, адам баласының ақпарат алмасу қағидаттарының мәнін тайға таңба басқандай түсіндіреді. Мәселеге, оның бастапқы міндеті тұрғысынан қарауды үйретеді.
Төменде осы еңбектегі мәдени қатынастар, тілдік әлем, мәдениет пен өнердің, өмірдің тоғысар тұстары жайлы мәселелерге тоқталамыз.
Бұл тақырыпқа сөз қозғағанда ғалым таңбалар жүйесін аталған еңбегінде әуелі тілдік әлеммен байланыстырады. Лотманның пікірінше, біз тіл кеңістігіне тастай батып, судай сіңіп кеткенбіз. Әлбетте, қай жағынан алып қарастырсақ та, біз тілдік кеңістіктен қаша алмаймыз. Біз оның бір бөлшегіміз, ол да біздің бір бөлшегіміз. Бұл ретте тілмен арақатынасымыз жайбарақат деп айта алмаймыз: тілдің шегінен тысқары шығу үшін бар күш-жігерімізді саламыз, жалған мен өтірікті, ауытқушылықтарды, кемістіктеріміз бен олқылықтарымыздың денін дәл осы тілге артып қоямыз. Тілмен күресу талпыныстары тілдің өзі сияқты көнеден келе жатыр. Тарих, бір жағынан, бұл талпыныстардың үмітсіздігіне, екінші жағынан, өмірі бітпейтініне көзімізді жеткізіп отыр.
Лотманның тілдік кеңістігі күнделікті қолданыстағы тілмен шектелмейді. Ол біздің адами, мәдени, ұлттық санамыздың қамтитын шеңберлерімен тікелей байланысты. «Рухани жаңғырудағы» сана жаңғырығын түйсінуде де бұл еңбектің маңыздылығы ерекше.
«Таңбалар әлемінің өзегінің бірі – оның әртектілігі», дейді Лотман. – Уақыт осіндегі циклдік қозғалыстарда түрлі қосалқы жүйелер қатар орналасады. Мәселен, қазіргі заманда Еуропада әйелдер модасының айналым жылдамдығы жылмен өлшенсе, тілдің фонологиялық құрылымы баяу өзгеретіні соншалық, тіпті біз оны өзгермейтін дүние деп қабылдауға бейім болады екенбіз».
Расында да қазіргі қазақ тілінің мазмұн байлығы күн санап жұтап бара жатқанымен, екінші жақтың пайымы тұрғысынан ол өзгермес дүние ретінде қаралып, үйреншікті байбалам қалпына түсіп отыр. Осы тұста Ю.Лотман Лермонтовтың «Ақындар өз табанын өзі сорып, қоректенетін аюларға ұқсайды» деген тұжырымын келтіреді. Семиотикалық құрылымдарға қатысты бұл мысалды қазіргі ана тіліміздің ахуалымен қарайлас қарауға да болады. Ұлттық кеңістігімізді қалыптастыратын ана тіліміз десек, оның өзге мәдениеттер кеңістігіндегі орны қандай? Бүгінде балабақшаларда қостілді тұлға қалыптасып келеді, оның даму динамикасының қарқыны қандай? Егер бұл сұрақтарды да Лотман көтеріп отырған таңбалар әлемі аясында қарастырсақ, нендей нәтижелерге қол жеткіземіз?
Лотман кез келген ұлттың мәдени шекарасының маңыздылығына тоқталады. Әрі қарай ғалым ойын одан сайын тереңдетіп ұлттық мәдениеттің өзге мәдени қабаттармен қатынасын да тілге тиек етеді: «Бұл шекара семиотикадан тыс саладан баса көктеп кіретін басқыншылармен қиылысады, ал бұл басқыншылар баса көктеп кіргені былай тұрсын, өзімен бірге динамикасын ала келеді, кеңістікті түрлендіріп жібереді, әйтсе де кеңістік заңдары бойынша өздері де түрленеді. Сонымен бірге семиотикалық кеңістік өзінен мәдениеттің тұтас қабаттарын ұдайы шығарып тастап отырады. Бұл қабаттар мәдениеттің шегінен тысқары түзілім топтарын жасайды да, мәдениетке мүлдем ұмыт болып, жаңа қабат ретінде қайта кіру үшін, өз уақытын күтіп отырады. Семиотикадан тыс саламен ауыс-түйіс динамиканың таусылмас қорын қалыптастырады».
Бұл «мәңгі қозғалыс» ұдайы жаңғырып, жаңарып, толығып отыратындықтан ешқашан тоқтамайтыны да баршаға мәлім.
Ең алдымен, қазақ тілі болсын, өзге де тілдер болсын, тіл теориясы тұрғысынан алғанда барлығының болмысы бір. Лотман бұл тұрғыда тілдер табиғатын әрі күрделі қатынас жүйесі әрі адамзаттың мәдени жады тұрғысынан қызықты салыстырулар негізінде қарастырады. Мәдениет те өз кезегінде, тек мәдениет шеңберінде емес, мәдениеттен тыс кеңістікті тану арқылы зерделенеді. Бұл өте қызық пайым. Қазақ тіл білімі саласының мамандары мен мәдениеттанушылары үшін Лотман ұсынған категориялар ең алдымен пәнді мағыналық кеңістік және пәнаралық қатынастар әлемі ретінде қарастыру мүмкіндігі дер едім.
Мәденит ұғымының ерекшелігін кеңінен қозғаған бұл еңбектің қамту аясы өте кең. Ғалым кез келген тақырып өзегін оның стратегиялық ауқымын сақтай отырып саралайды. «Өмірді мәтінге айналдыру – оқиғаларды түсіндіру емес, ұлттың жадына енгізу. Ал бірыңғай ұлттық жадтың болуы бірыңғай ағза түрінде ұлттық ұжымның өмір сүру белгісі» дейді Лотман. Осы іспеттес тұжырымдар ғалым пайымының мәселеге мүлде өзге қырынан қарайтынын аңғартады.
Ғалым кезінде алып талант иесі Толстой тереңдеп барған тақырыпқа да ой жүгіртеді. Толстой «Өнер дегеніміз не?» деген әйгілі сұраққа, «өнер – адамзаттың ізгілікке үздіксіз ілбіп жылжуы» деген мазмұнда ой қорытады. Таңбалар әлемінде өнер де өз алдына бір таңба. Алайда, оның өзіндік жүйесі мен ішкі динамикасын қалай талдаймыз? Өнердің өзін емес, оның қызметін тану қаншалықты тиімді? Лотман дәл осы функционалдық тұрғыдан тұжырым жасайды да: «Өнер танитын ақиқаттың таусылмайтыны сияқты, жаңа тілді іздеу жолындағы өнер де ешқашан түгесілмейді» дейді.
Әлбетте, бір жағынан, ХІХ ғасырдағы позитивистік философия, екінші жағынан, гегельдік эстетика санамызда «өнер – ақиқаттың айнасы» деген түсінікті қалыптастырғаны мәлім. Ал әрқалай символистік және декаденттік теориялар жиынтығы өнер мен өмірді, ит пен мысықтай құбылыс ретінде насихаттады. Мұндай антитезаларды Лотман шынайы өнерде мәңгілік егіз ұғымдай көрініс тапса, ал өмірде мүлде мүмкін емес қатынас деңгейінде қарастырады. Лотман пайымынша, пенденің таным кеңістігі өнердің басты құралы. Олай болса, адамның таным кеңістігі дегеніміз не? Бұл ұғымның аясында біз қандай категорияларды қарастырамыз деген кешенді сұрақтарды алға тартады.
Таным көкжиегін саралай келе, Лотман Батыс пен Шығыс текетіресіне де ой жүгіртеді. Бұл тұрғыда ғалым пікірі «Рухани жаңғыру» бағдарламасында қойылып отырған мәселемен мазмұндас келеді. Ұлттық сана туралы айтылған тұста Елбасы Н.Назарбаев: «ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі – олардың өздеріне ғана тән қалыбы мен тәжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бәріне жаппай еріксіз таңуында. Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады» дейді. Аталған тақырып туралы «Семиосферадан» мына үзінділерді келтіре кетсем: «Батыс» өркениеті «шығыс» өркениетін мәдени «тіршілік етпейтін» бірдеңе деп емес, «әлемдік мәдениет» деп аталатын тұтастыққа қосылатын серіктесі ретінде қабылдап, онымен түйіскенде, өркениет ең алдымен өзгеше көрінген мәтіндерді өз философиясы мен ғылымының метатілдері арқылы қайта баяндайды».
«... Шығыс және Батыс Еуропа қатынастарындағы көз алдымызда болып жатқан түбегейлі өзгеріс, бәлкім, жалпы еуропалық тернарлық жүйеге көшуге және «ескі әлемді түбірімен жойып, оның қирандыларына жаңа әлемді тұрғызу керек» деген мұраттан бас тартуға мүмкіндік беретін шығар. Мұндай мүмкіндікті жіберіп алу нағыз тарихи апат болар еді».
Бұл тұрғыдан алғанда мәдениет адамзат тарихының күрделі және кең ұғымдарының бірі болып саналады. Осы проблемаға арналған әдебиет те көлемді әрі көрнекті: тарих философиясынан бастап әртүрлі дәуірлердегі материалдық және рухани мәдениеттің жеке мәселелері жөніндегі нақты зерттеулерге дейін ұшы-қиыры жоқ саланы қамтиды. Алайда проблемалар мен аспектілер қанша жерден көп болса да, олардың барлығы ықтимал екі тәсілге саяды дейді Лотман: «Екі түрлі талдау: дедуктивті және индуктивті, логикалық және тарихи». Лотманның «Семиосфера» еңбегінің құндылығын ондағы қамтылған тақырыптарды саралай отырып бағамдауға болады. «Мәтіндегі мәтін», «Болжамсыздық сәті», «Динамиканың екі формасы», «Түс – семиотикалық терезе», «Өнер феномені», «Мәтіннің үш функциясы», «Символ — «сюжеттің гені»», «Тарихи факт проблемасы», «Мәдениет жады», «Тарихи заңдылықтар және мәтін құрылымы», «Мәдениет және ақпарат», «Мәдениет және тіл», «Ұжымдық сана ретіндегі мәдениет және жасанды сана мәселелері», сондай-ақ «Мәдениет феномені» сынды тақырыптардың қай-қайсысы болсын оқырманды әртарапты рухани пікір алмасуға итермелейтін дүниелер.
Ұлан ЕРКІНБАЙ,
А.Байтұрсынұлы Білім академиясының директоры, филология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор
