Қорғаныс-өнеркәсіп кешені

Қазақстанның қорғаныс-өнер­кәсіп кешені ел экономика­сын­­да маңызды орын алады және айтарлықтай ғылыми-техно­логиялық, инновациялық, өнді­ріс­тік және экспорттық әлеуетке ие. Оны ғылымды араластыра отырып дамытқан жағдай мемлекеттің әскери қуатын ғана емес, сонымен қатар Қазақстан эко­но­микасының азаматтық секторын дамы­тудың өзіндік қозғаушы күшіне айналары анық. Сондықтан Қауіпсіздік Кеңесі Үкіметке ғылымды дамытудағы басымдықтар қатарына «Ұлттық қауіп­с­іздік және қорғанысты» енгізуді тап­сыр­ған болатын.

Тәуелсіздік жылдары Қазақ­стан өнеркәсіп өнімдерін шыға­ру­ды 20 есеге ұлғайтты, ал сыртқы сауда көлемін 12 есеге арттырды. Мемлекет басшысының отан­дық ғылыми-технологиялық және инновациялық саланы да­мытуға тұрақты назар аударуы осыған ықпал етті. 2014 жыл­ғы 17 қаңтардағы «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында Н.Назарбаев «ғылымды қажет­сіне­тін экономиканы құру – бұл ең алдымен, Қазақстан ғылы­мы­ның әлеуетін дамыту», деп атап өтті.

Қазақстан ғылымын дамытуда қорға­ныс-өнеркәсіп кешені ерек­ше орын алады. Өйткені әскери және қос мақсаттағы өнім­дер өндірісін әзірлеу және игеру процесінде ғылым мен техниканың ең заманауи же­тіс­тік­­тері қолданылады. Өнімнің кез келген жаңа түрлері сияқты ӘҚМӨ-нің жаңа түрлерін өн­ді­ру технологиясын әзірлеу ғы­лы­ми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарын (ҒЗТКЖ) орындау барысында жүзеге асырылады, сондықтан қор­ғаныс-өнеркәсіп кешені өзара тығыз байланысты екі құрамдас бө­лікті: ғылыми-технологиялық ба­заны және өндірістік базаны қоса қамтиды.

Ғылыми-технологиялық база – бұл әскери және қос мақсаттағы өнім­дерді (ӘҚМӨ) әзірлеуді, дайындауды, сынау­ды және өндіріске қоюды орындайтын ғылыми-зерт­теу және сынақ ұйымдары, ал өндірістік база – бұл ӘҚМӨ серия­лық өндірісін жүзеге асыратын қорғаныс өнеркәсібінің өндірістік кәсіпорындары. Бұл екі құраушы құстың екі қанаты сияқты. Құстың бір қанатпен ұша алмайтыны сияқты қорғаныс өнеркәсібі де осы екеуінің бірлес­кен әрекетінсіз дами алмайды.

КСРО ыдыраған кезде біздің елдің қарамағына тек бұрынғы одақтың қорға­ныс өнеркәсібінің өнді­рістік кәсіпо­рын­да­ры және олар­дың жанындағы жеке­ле­ген зертханалар мен конс­трук­торлық бюролар (КБ) ғана кө­шті. Ал КСРО қорғаныс өнер­кә­сібі кешенінің ғылыми-тех­нологиялық базасының құра­мы­на кіретін ғылыми-зерттеу және сынақ ұйымдары көшпеді, өйткені бұлар біздің елдің аума­ғы­нан тыс орналасқан болатын. Осылайша өкінішке қарай, КСРО ыдыраған кезде Қазақстанның қорғаныс-өнеркәсіп кешені оны дамытудың негізі болып табы­латын тиісті ғылыми-техно­ло­гиялық базасыз қалды. Енді осы олқылықтың орнын толтыру біздің елдің маңызды міндет­те­рінің бірі болып табылатыны анық. Өйткені жоғарыда айт­қандай онсыз қорғаныс өнер­кә­сібін талап деңгейінде дамыту мүмкін емес, екіншіден бұл қызметтің жолға қойылуы жалпы өнеркәсіптік экономиканың дамуына үлкен серпін берген болар еді.

Қазір осы маңызды саланың орны тол­май тұрғандықтан КБ, тәжірибелік КБ, арнайы КБ сияқты өндірістегі бе­йінді ғы­лы­ми бөлімшелерде ғылыми қыз­­­­метті дамытудың мүмкіндігі тым шек­­теулі жағдайда, тура­сын айтар бол­сақ, жоқтың қа­сы. Міне, осы­­ның салдарынан Қазақстанның қор­ға­ныс-өнеркәсіп кешенінің көптеген кәсіпорындарындағы ғылыми-техно­логия­лық қызмет тоқта­тыл­ды, ал оның жан­дануына ғылыми-техникалық кадр­лар­дың жетіс­пеушілігі басты тежеу болып отыр.

Өкініш­ке қарай, ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструк­тор­лық жұмыстарын (ҒЗТКЖ) қаржыландыру көзінің бол­ма­уы­на байланысты Қазақстанның қор­ғаныс-өнеркәсіп кешенінің ғы­лыми-техно­логиялық база­сы дұрыс қалыптаса алмай келеді. Соның салдарынан қорғаныс өнеркәсібінің кә­сіпорындары өздерінің өн­діріс­тік базасын жетілдіруді жүзе­ге асыра алмауда. Себебі инно­вациялық технологияларды ен­гізу­ге қауқарсыз. Бұл өз кезе­гін­де жаңа өнім­дер өндірісін игеруге бөгет болуда.

Әрине, бұл еліміздегі қор­ға­ныс кәсіпорындарының 1992-1998 жылдар аралығында ғылыми-өндірістік кадр­ларды, конструкторлық бюроларды толығымен жоғалтуының салдары, ал Кеңес дәуірінен бері онда сақталып қалған технологиялар моральдық және физикалық жағынан әбден ескірді.

«Ғылым қоры» АҚ-ның ақпараты бойынша 1992 жылдан 2010 жылға дейін ҚӨК, Қа­зақс­тан Қарулы Күштері, бас­қа да әскери құрылымдары мүд­де­сіндегі ғылыми-зерттеулер мен перспективалы технологиялар бо­йынша мәліметтер жоқ немесе жүргізілмеген.

Ғылыми-технологиялық қыз­­­метте және қазақстандық жо­ға­ры оқу орындарында да бел­­гілі бір іркілістер болды. Жо­ға­ры оқу орындары әзірлеген ҒЗТКЖ тақырыптарының іші­нен өндіріске енгізуге және ком­мерцияландыруға жарамды зерт­темелер өте аз кездесті. Мәселен, Білім және ғылым министр­лі­гінің деректері бойынша қа­зақстан­дық жоғары оқу орындары қар­жы­лан­дыратын ғылыми-зерттеу әзірлемелерінің тек 0,1%-ы ғана коммерцияланған.

Білім және ғылым министр­лі­гі­нің бағдарламалары шеңберінде жүр­гізілетін қолданбалы ғылыми-зерт­теулердің практикалық бағы­ты­ның деңгейі төмен болды, ал эксперименттік әзірлемелер іс жүзінде қаржыландырылмады. Бұл бірқатар себептерге қа­тыс­ты еді, оның ішінде «Ұлттық қа­уіпсіздік және қорғаныс (құпия­лылық белгісі жоқ)» басым­дығын ел ғылымын дамыту­дың басым бағыттарының құра­мына енгізудің кеш болуы­на және ҒЗТКЖ-ды толық қар­жы­ландырмау мәселе­ле­рі­мен (ҒЗЖ – жеткіліксіз қаржы­лан­дырылды, ТКЖ – іс жүзінде қаржы­­ландырылмады) байланысты.

Қазақстан қорғаныс өнер­кә­сібі кеше­ні­нің заманауи кәсіпорындарының төл­­құ­жат­та­рын талдау нәтижесі қазір­­гі уа­қытта «Қазақстан Пара­мау­нт Ин­­жиниринг» ЖШС, «Евро­коп­тер Қазақстан инжини­ри­нг» ЖШС секілді өндірістік кәсіпорындардың шта­тында КБ немесе өзге де ғылыми-тех­но­ло­гиялық бөлімшелер мүлдем қарас­ты­рыл­ма­ғанын көрсетті.

Сондай-ақ 2018 жылға дейін Қазақ­­станда ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс саласындағы әскери-техни­ка­лық ғы­лым­дар жағ­дайын талдау мұндағы олқы­лықтардың негізгі себебі қару-жарақ пен әскери техника сала­сындағы ғылыми және ғылыми-техникалық жобаларға мемлекет­тік қаржы қолдауының жоқты­ғынан туындайтынын көрсете­тін­дей. Мәселен, Қорғаныс ми­нис­­тр­лігінің мәліметі бойын­ша 2014 жылдан бас­тап 2017 жылға дейін әскери ғылымды қаржыландыру көлемі 220 млн теңгеден 10 млн теңгеге дейін қысқарса, 2018 жылы әскери-техникалық әзірлемелер мүлде қаржыландырылмаған. Мұндай жағдайдың елдің ҚӨК-індегі қолда бар ғылыми-техникалық әлеуетті жоғалту қаупін туындататыны анық.

Индустриялық дамыған ел­­дер­де қорғаныс өнеркәсібі ке­ше­ні­нің дамуы аэроғарыштық және электронды өнер­кәсіп­пен, ақпараттық және ком­му­ни­ка­ция­лық технологиялармен, жалпы машина жасаумен, ӘҚМӨ өндіру кезінде био және нано технологияларды және оның компонентін қолданумен тығыз байланыста қарастырылады. Осы қағидатқа орай, Қазақстанның қорғаныс-өнер­кәсіп кешенін дамыту үшін Мемлекет басшысының 2016 жылғы 6 қазандағы №350 «Қазақстан Республикасы Қор­ғаныс және аэро­ғарыш өнер­кәсібі министрлігін құру тура­лы» кезеңдік Жарлығы қабыл­да­нып, жаңа министрліктің алдына қорғаныс, аэроғарыштық және электронды өнеркәсіпті, ақпа­раттандыру және байланыс (кибер­қауіпсіздік) саласын­да­ғы ақпарат­тық қауіпсіздікті дамыту міндеті жүктелген еді.

Отандық ҚӨК-ін дамытудағы ғылы­ми-технологиялық базаның не­гіз­­гі рөлін ескере отырып, Қор­­ғаныс және аэроғарыш өнер­­кәсібі министрлігінің (ҚАӨМ) құрылымында Ғылы­ми-технологиялық даму депар­та­менті құрылды. Оған бірыңғай ғылы­ми-техни­калық саясатты қалып­тас­тыру және іске асыру, сон­дай-ақ реттелетін сала­лар^­дың: қор­ға­ныс, аэроғарыш және электронды өнер­кә­сіп, ақпа­рат­тандыру және байланыс са­ла­сындағы ақпараттық қауіп­сіз­дік (киберқауіпсіздік) ғылы­ми-технологиялық базасын қа­лып­­тастыру және дамыту мін­де­ті жүктелді.

Ведомствода Ғылыми-тех­ни­ка­лық кеңес құрылды, онда Тәуел­сіз Қазақстан тарихында тұң­ғыш рет елдің ҚӨК-ін дамыту үшін перспективалық ғылыми-технологиялық жобалар қара­лып, ірік­телді. Сол кездегі министр Б.Атамқұлов «KADEX-2018» халық­аралық көрмесіндегі баян­да­масында министрлік қабыл­да­ған шаралардың нәтижесінде елі­міздің ӘҚМӨ өндірісінің отан­дық технологияларын дамыту үшін перспективалы 50 ғылыми жобаның
6 млрд теңгені құ­райтын қоржыны бар екенін атап өтті.

Мемлекет басшысы 2019 жылғы 18 наурызда қол қойған «Қор­ғаныс өнеркәсібі және мем­ле­кет­тік қорғаныс тапсырысы тура­лы» заңында мемлекеттік қор­ғаныс тапсырысы (МҚТ) шең­берінде ғылыми-зерттеулер мен әзірлемелерді іріктеу мен қар­жыландырудың жаңа тетігі қарастырылған. Бұл тетік МҚТ-сы құрамына өзекті ғылыми-зерттеулер мен әзірлемелерді енгізуге және ӘҚМӨ-нің жаңа түрлерін әзірлеуге отандық ғылыми және сынақ ұйымдары мен КБ-ды тартуға мүмкіндік береді.

Заңда Үкімет жанынан Жо­ғары ғылыми-техникалық комис­сия­ның баламасы – Қорғаныс ғылыми-техни­ка­лық комиссиясын (ҚҒТК) құру көз­дел­ген. ҚҒТК негізгі міндеті – қор­ға­ныс-өнеркәсіп кешенінің ғы­лы­ми-технологиялық базасын дамытудың стра­тегиялық бағыт­тарын қалыптастыру және ғылы­ми-техникалық жобаларды мемлекеттік бюджеттен қаржы­лан­­дыруға рұқсат беру. Бұл тетік ғылыми-зерттеулер мен әзірле­ме­лердің нәти­же­ле­рін тәжіри­белік үлгілер, оларды сынау және қарулануға қабылдау сатысына жеткізуді қамтамасыз етуге мүм­кін­дік береді.

Дегенмен қазіргі кезеңде бұл те­тік­ті пайдалануға министр­лік­тер­дің құрылымының өзгеруі қиыншылықтар туғызып отыр. Мәсе­лен, қорғаныс өнеркәсібінің қыз­меті және оны реттеу мәсе­ле­лері енді Индустрия және инфра­құры­лымдық даму министрлігі құзы­рына берілсе, ал ғылыми-технологиялық даму мәселелері Цифр­лық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің құзырына тапсырылды. Бүгінде қорғаныс-өнеркәсіп кешенінің бір-бірімен тығыз байланыста болуы тиіс ғылыми-технологиялық база­сы мен өндірістік базасы екі жаққа ажырап кетті. Осы жағдайдың алдағы жұ­мыс­тар­ға кедергі келтіруі мүмкін екенін қа­пер­ге саламыз.

Мейірбек МОЛДАБЕКОВ,

техника ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА академигі