Заң керек!

Кейінгі салынған үлкен жол­­дар біраз ағашты қиратып кетті. Әл-Фараби мен Абай даң­ғы­лында бұрын қаз-қатар қара­ғайлар өсіп тұрушы еді. Олардың орнын жасанды жасыл велосипедшілер мен жол аралығындағы темірге асылып қаңсыған ыдыстардағы гүлдер басты. Тегештей-тегештей бұл ыдыстар адамға ешқандай да эстетикалық ләззат беріп тұрған жоқ.

Алматыны Ал­маты қылған оның жасыл желегі болатын. Өнер адамдары осы жасыл желекті шығармаларына бекер­ден-бекер арқау етпеген шығар. Ақын Жәркен Бөдешұлы:

«Алматының көктемі кешеу­леді,

Наурыздың қар боратты көсем желі.

Тал,

Қайың,

Алма,

Шие,

Шетен,

Мойыл –

Ереуілге шыққандай көше

өрледі.

Емеурінін білдіріп иекпенен,

Басу айтты –

Сабырлы, сүйекті емен», – деп толғаған екен.

Сол ағаштарды бүгін егіп, бү­гін өсіріп отырған жоқпыз, бәрі бұ­рын­нан бар. Рас, кейінгі кезде қаланың әр-әр тұсына мыңдаған түп көшет отырғызылып жатыр. Алайда ол салынған үлкен құры­лыстарды бұрынғыдай көркейте алмай тұр. «Мамандар өздері біледі» дегеннің өзінде, еккен кө­­шет­терінің біразы қурап қалып жатқанын көзіміз көріп жүр. «Шыбық шаншысаң, шынар шы­ғады» деген жер тозған ба, әлде басқа бір себебі бар ма, ол жағын біл­медік.

Көзден де, көңілден де жоға­лып бара жатқан – жалғыз құлжа ал­ма ғана емес. Бұрынғы зәулім қа­рағайлардың орнында қазір өң-түсі бөтендеу бұталар тырбия­ды. Сенбесеңіз, әл-Фараби даң­ғылының бұрынғы фотосуреті мен бүгінгі көрінісін салыстырып кө­ріңізші. Ондағы қазіргі өсіп тұр­ған қарағайлар көрер көзге де кем, қораш.

Алматыда Әуезов еккен, Қас­теев еккен жеміс ағаштары әлі күнге дейін сақталған. Ұлы адамдар ол ағаштарды жайдан-жай еккен жоқ. Бұрыннан қалыптасқан сондай дәстүр мен дүрмекке іле­сіп екті. Қаланы көгалдандыру қай кезде де бірінші орында тұр­ды. Осыдан отыз-қырық жыл бұ­рын кей көшелерде өзіңді то­ғайда жүргендей сезінетінсің. Қазір соны айтсаң, жастар түсін­бей бетіңе қарайды.

Еуропадағы қалаларда қай­теді? «Мына көшені жаяу жүретін көше жасайық» демейді. «Ауаны тазартып тұру үшін бұл көшені тоғай жасайық» дейді. Бірінші тоғайға басымдық береді. Бізде де бірер көше жаяу жүргіншілерге арналып ашылды. Жан-жағына түрлі-түрлі көшеттер де егілді. Бі­рақ осы көшелерде ауа жоқ, оттегі жоқ. Айналасының бәрі мөртаспен шегенделіп тасталған жерде азды-көпті ағаштардың өзі де тұншығып тұрғандай әсер бе­реді.

Соңғы жылдары ауа райы да көп өзгерді. Соған байланысты биік үйлердің аулаларындағы ағаш­тарды да суарып тұрмаса болмайтын болды. Жақында ғана бір жиында: «Ауладағы ағаштар неге суарылмайды?» деген сұ­рақты өз құлағымызбен естідік. Жаз ортасында жапырақтары тесіліп, ауруға ұшырап, құрт-құ­мыр­сқа қаптап кетеді. Басқасы басқа, өткен жазда төзімді деген емендердің өзі де солғын тартып қалғанын байқадық. Бүйте берсе Алматы өзінің жасыл желекті қа­ла деген атынан айырылып қа­латын түрі бар.

Алматы жаңадан қала болып бой көтерген кезде ағаштан үй тұрғызуға тыйым салынған екен. Міне, сол заманның өзін­де жасыл желекті азайтып алмаудың қам-қарекеті жан-жақ­ты қарастырылған болатын. Рас, кейін жер сілкінісіне байланыс­ты ол тыйым алынып тасталған. Бірақ сондай ниеттің болғанының өзі неге тұрады?!

Қазір шетелдерде жасыл та­биғатты қорғау қозғалыстары жиі өтеді. Алматыда да аула­лар­дағы ағаштарды кесіп, құ­ры­лыс саламыз десе бірден қар­сылық туады. Соңғы кезде қала басшылығы сол наразылық білдірген халықтың жағына шығып жүр. Бұл жақсы нышан.

Бірақ қаланың ішінде де, сыр­тында да: «Жау шапты, ойбай» деген айқай бәрібір естіліп қалады. Егер оларға ерік берсең, саябақтар мен скверлерге де ша­­буыл жасаудан тайынбасы белгілі. Мұндайда оларды тоқ­татып қана қоймай, бірден қатаң шара қолданса да артық емес-ау дейсің.

 Алматының тынысын ашып тұрған тек саябақтар мен скверлер ғана емес. Айналасын орманды алқап қоршаған үлкен-үл­кен бес-алты нысан бар. Олар өз міндетін ғана атқарып тұрған жоқ, жұтатын ауамызды да тазартып тұр. Бұл нысандар Ал­матының жасыл желегімен біте қайнасып, бір ұғымға айналып кеткен. Шыны керек, Алматыда мұн­дай ауасы кең орындарды қазір Құдайдан сұрап ала ал­майсың. Осындай жерлерге бөтен құрылыс салынбаса екен деп тілейсің.

Өркениетті елдерде жергілікті қажет­тіліктен туындаған заңдар мен ережелер бар. Белгілі бір аймақтың өзіндік ерекшелігіне байланысты қабылданған. Ал­маты қаласының кейбір жұмыс­тарына сондай заң жетпей тұрған тәрізді. Мысалы, қаланың тынысын ашатын бір жерді дүмі диірмен тартқан біреу құрылыс саламын деп талқандап тастады дейік. Қала әкімшілігі оған не істей алады?

Жасыл желек жайқалып тұр­маса, Алматының өкпесі қы­сылады. Оны сақтаудың жобасын қайта жасамаса болмайтын секілді. Жасыл желектің тағ­дырын қала құрылысына емес, қа­ла құрылысын жасыл желекке тәуелді ету керек сияқты. Осы тұрғыда екі жыл бұрын халықтан ұсыныс жинаған құзырлы мекеме жап-жақсы бастаманың аяғын сиырқұйымшақтатып жі­берген тәрізді. Олар да кейбір ұсы­ныстарды іске асыру үшін өздеріне заң керек екенін айтады.

Ғаламдық жылынудың әсе­рін болашақта Алатаудың бау­райындағы ару қала да тікелей сезінуі мүмкін. Тау басындағы мұз­дықтардың көлемі азайып бара жатыр. Көшедегі ағаш­тардың түсі бұрынғыдай емес, ертерек солғын тарта бастағандай. Газ бен түтінді адамдармен бірге жұтып жатқан – сол ағаштар.

 Жасыл желек – Алматының төлқұжаты іспетті. Басқа қала­лар­да ауа ластығы туралы әңгіме болғанмен, жасыл желек туралы көп айтыла бермейді. Ал Алматы жасыл желегімен аты шыққан қала. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Алматы сапарында осыны айтты. Сөзін іспен дәлелдеп, көп жылдан бері дауға айналып келе жатқан Көк-Жайлауда құрылыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салды.

Қала әкімі Бақытжан Сағын­таев­тың да қала жұртшылығымен кездескендегі екі сөзінің бірі Алматының жасыл желегі туралы болып жүр. Енді олардың қала халқының тілегімен ұштасқан осындай үмітті сөздері заңмен бекітілсе, пәрмені арта түсер еді. Онда бұл бір жолғы шара емес, біржола шешілген шаруа болып саналар еді.

Міне, Алматының имиджі сонда артады. Қазақстандағы ең ірі мегаполис бірден өркениетті қа­лаға айналады. Онда күбір-сыбыр, қыбыр-жыбыр әңгіме өзінен өзі тыйылады. «Ана жерді анау жекешелендіріп алмақшы екен, мына жерді мынау иеленіп қалмақшы екен» деген сияқты қауесеттердің де басына су құйы­лады. Кейде мораторийсіз-ақ ше­шілетін нәрселерге мораторий жариялап жатқанда, мұндай кешенді іске қатысты кесімді заң қабылдау қол жетпейтін арман болмаса керек.

«Алматының жасыл желегі мен экологиясына нұқсан келгенде айыппұл қалай салынады?» деген сұрақтың басы ашық шығар. Ал «Айыппұлдың ақ­шасы бюджетті толтыруға кете ме, әлде бүлінген нәрсені қайта қал­пына келтіруге жұмсала ма?» деген сұрақтың жауабы екі­ұшты болып тұр. Сол сияқты «Алматыда жекешелендіруге не сатуға болмайтын жерлердің тізі­мінде қаланың экологиясына әсер ететін нысандар бар ма?» деген сұрақ та белі қайысқан қалпында қайта-қайта алдымыздан шыға береді.

Осы сұрақтардың жауабы анық болса, әкім де өзіне се­нім­ді болады. Әкіммен бірге қа­ла жұртшылығының да көңілі ор­нығады. Өзі тойса да, көзі тоймайтындар да аяғын тартады. Әйтпесе бұрын да айтылған, бұрын да ты­йым салынған. Бірақ әкім өзгерген сайын ше­шім де өзгеріп кететіні таң бол­май қалды. Міне, сондайда Алматының жасыл желегін адам қорғамаса қорғамас, бірақ заң қорғайды. Басқасы басқа, ал Ал­матыға оның жасыл желегі мен тоғайлы жерлерін қорғайтын осындай заң керек.

Ол заң: «Алматының жасыл желегі қаланың тірі ағзасы, яғ­ни өкпесі секілді қызмет ат­қаратыны ескеріліп...» деп бас­талып; «Мұнда әр түп ағашты Алматының Қызыл кітабына енген өсімдіктердей, яғни көздің қарашығындай сақтау керек» деп толықтырылып; «Айналасы тоғайға айналған нысандарға, оның төңірегіндегі жерлерге қол сұғуға рұқсат берілмейтін бол­сын» деп аяқталса пәрмені де, дәрмені де зор болар еді демек­піз.

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК,

«Еgemen Qazaqstan»