Таным • 02 Наурыз, 2020

Ата аманатына адал ұлт

412 рет
көрсетілді
10 мин
оқу үшін

Чешен ұлтын жас кезімнен білемін. Өткен ғасырдың 60-70 жылдары Қызылорда облысының Қармақшы ауданындағы Жосалы механикалық зауытында қазақ, орыс, чешен, грек және басқа көптеген ұлт пен ұлыс өкілдерімен қоян-қол­тық араласып еңбек еттік. Әсіресе Вахид Губановпен сыйластықта болдым. Мен зауытқа жұмысқа орналасқан кезде Вахид аға ауысым бастығы екен. Токарь, сле­сарь, фрезеровщик мамандықтарын игердім, бастауыш комсомол ұйымына, кәсіподақ комитетіне жетекшілік еттім, сосын 17 түрлі геологиялық бұрғылау жұмыстарының өнімдерін шығаратын 150-дей жұмысшысы бар механикалық цехқа жетекшілік еттім. Вахид аға сол баяғы қызметінде жүріп зейнеткерлікке шықты. Кейін марқұм болды. Мұны айтуымның себебін түсіндірейін.

Ата аманатына адал ұлт

Жуырда немереммен Грозный қала­сындағы Ислам медициналық орта­лы­ғына бару қажеттігі туды. Марқұм Вахид­тің ұлы Русланмен байланысып, Грозныйға маңдай тіреп баратын таныс адам керектігін айттым. Руслан әкесі­мен бірге туысқан апасының қызы­ның ұлы Адам Сүлейманов деген азаматтың телефон нөмірін берді. Жосалыда туған Адам қазақша жақсы сөйлейді екен, телефон арқылы байланыстым. Бізді күтіп алатын, қонақүйге орналастыратын болды. Атырау арқылы таксимен Астра­хань қаласына, одан әрі қарай Гроз­ныйға түнделетіп жеттік. Адам күтіп алып қонақүйге орналастырды. Ертеңіне ма­ши­намен келіп Ислам меди­циналық ор­та­лығына алып барды.

Ислам медициналық орталығының тіркеу орнына құжатымызды көрсетіп, қабылдау бөлмесіне бардық. Сөйлесіп, жағдайды біліскеннен кейін емшіге жіберді. Кезекте тұрғанымызда бір чешен азаматымен қатар отырдық. Таныс­тық, Қазақстаннан келгенімізді айттық. Елмен сөйлесу үшін «сим» карта алып үлгермегенімізді айтып едік, ол сөйлесіп алуға телефонын берді. Кезектің реті келгенде әлгі кісі емшіге кіріп, бірер минуттан кейін қайтып шығып бізді кіргізді. Алла сөзін айтушы-емші «Жаңағы кісі өзінің кезегін сіздерге берді, қазір жұма намазының уақыты жақындап қалды, оған дейін мен бір адамды ғана қабылдап, ем жүргізе аламын. Сіздер Қазақстаннан келген екенсіздер, қазақтар чешен ұлтын жойы­лып кетуден аман алып қалды. Сіз­дер­дің жолдарыңыз үлкен, құрметке лайық­сыздар», деді. Ем басталып кетті.

 Медициналық орталықта ем тегін екен. Чешенстан президенті Рамзан Қадыров түрлі алдамшы емші-тәуіп­тер­дің, сәуегейлердің жолын кесу мақ­сатында, кеселге душар болған кіріптар жандарға Құран сөзімен қуат беру үшін осы орталықты ашқан.

Емшіге келген Руслан деген соғыс мүгедегімен танысып, тез шүйіркеле­сіп кеттік. Ол таулы аймақта жер астынан шығып жатқан ыстық бұлақ суы барын айтты. Кешегі Кеңес кезінде ол суға келу­­шілер өте көп болыпты, басына шатыр тігіп апталап жатып ем алады екен. Суға түсу тегін екен. Бір кездерде біреу­лер иелік етіп ақылы еткен екен, суы аяқ астынан сарқылып қалыпты. Ата­сы­нан қазақтардың чешен ұлтына деген қам­қорлығы жайлы көп естіген Руслан бізді сол бұлаққа апаратын болды.

Содан бізді Ойсхара (Жаңа Грозный) де­ген қалашықтағы өзіміз қалағандай орын­­ға алып барды. Көрдік, ұнаттық. Ар­на­йы құбырмен келетін шипалы су емін ал­­ған­нан кейін массаж жасайтын крес­­ло­сы бар. Осы жерге Руслан бізді күнде алып ке­­ліп, біз ем алып болғанша (шамасы 1,5-2 са­­ғат) күтіп жүрді. Ем біткесін үйі­­­не алып келеді. Үйі мен Ойсхараның ара­­­сы 20 ша­­қы­рымдай. Русланның үйінде төрт күн жаттық. Күнде чешеннің бір ұлт­тық таға­­мын дайындап қонақасы беріп, ол тамақ неден және қалай дайындалатынын айтып, түсіндіріп отырады. Руслан бізді үйіне алып келе жатқанда «Біз үшін ақы­сыз-пұлсыз бейнетке түсіп жүрген аза­мат­тың қызметінің қайтарымын немен өтеймін?» деп ойландым. Үйіне кір­­ген бойда әйеліне «Қазақта жаңадан үй сал­ғанда, көлік алғанда, тағы басқа қуа­ныш­тарда байғазы береді. Мынау менің үйіңе берген байғазым» деп ақша ұсындым. Алмады. Бір кездері Қап тауынан арып ашып-келген аталарын па­налатқан ұлтымның арқасын­да олардың ұрпағынан көп жақсылық көрдім.

Чешенстан екі соғысты бастан ке­шірген тұста қалаларының тас-тал­қаны шығып, ел-жұрт үй-жайларын тастап безіп кеткен кезі де болды ғой. Осы­дан да төрт күн Русланның үйін­дегі бос уақы­тымызда ел-жұртының әлеуметтік тұр­мысы, мәдениеті, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары жайлы көп сөйлестік. Қазір мұндағы кез келген қала мен ауыл­да жұрттың тыныш, қорқынышсыз өмір сүруіне жағдай жасалған. Кісі тонау, қарақшылық, ұрып-соғып кету, көлік апаты, одан болатын адам өлімі жоқтың қасы. Ресей Федерациясы бойынша Чешенстан жағдайы қалыпты, ең қауіп­сіз аймақ болып саналады екен. Сауда нүктелерінде, мейрамханалар мен кафелерінде спирт­тік ішімдіктер сатылмайды. Құмар ойындар мен жасөспірімдердің есін алатын түнгі клубтарға да тыйым салынған.

Қалалары мен аудан орталықтарын­да, ауылдарында көше тазалығына қатты мән беретіні ұнады. Үй қожайын­дары, кафе, дүкен, майда бизнес ие­лері ауласын, көше бетіндегі аула алдын, тротуарды тазалап айнадай етіп отыру міндеттелген және бұл талап­ты орындамау үлкен айып саналады. Бұл ережені бұзғаның үшін көре­тін шара, алатын жазаң қатаң. Лақты­рып тастаған сусын құтылары, түрлі қал­дық­тарды кездестірмейсің.

Бір таңғаларлығы чешендер ауласында ит ұстамайды екен. Өзім осын­ша күн, түн жүргенде иттің үрген дауысын естімедім. Көшеде бос жүрген мал көрмедім. Чешен ұлты бар материалдық мүмкіндігін тұрғызған үйінің, дуалы­ның, қақпасының әдемілігіне, тіпті архитектуралық әсемдігіне жұмсайды екен. Ресей Федерациясы құрамында болса да рухани тұрғыда еркін елдегі көп жаңалыққа еріксіз қызықтым.

 Қызылордадан барғанымызда күтіп алған Адам Сүлейманов біз орналасатын қонақүйдің екі тәуліктік ақысын өзі төлеп қойыпты. Алғашқы күндерге қажетті заттарымызды да өзі сатып алып жеткізіп берді. Бірнеше рет мейрамханада қонақасы берді.

Бізге көрші бөлмеде жақын маң­дағы ауылдан келген анасы мен қызы жайғасты. Қазақстаннан келген қонақ­сыздар деп бізді үнемі шайға, тамақ­қа шақырып жүрді. Қайтар уақытымызда жоғарыда айтқан Руслан бізді алып кетуге келгенде, көршіміз «Біз сіздер үшін мейрамханаға қонақасыға тапсырыс беріп қойғанбыз, қазір сол тамақ­ты таксимен алып келеді» деп тұр. Көр­ші­лердің қонақасы тамағын жеп, рах­метімізді айтып, қимай қоштастық.

Русланның Хусни есімді досымен танысып, бір-бірімізді көптен біле­тін адам­дарша әңгімелестік. Мен Қар­мақ­шыда, Қызылордада өзім білетін азын-аулақ араласқан, таныс болған чешен азаматтарымен қарым-қатынасым­ды, олардың маған жасаған жақсылықтары жайлы айтып отырдым. Біраз әңгімеден кейін әлгі Хусни бізді Астраханьға жеткізіп са­латынын айтты. Ақша берсем алмайды, досының қонағына құрмет көрсеткен Хус­нидің азаматтығына риза болдым.

Сол сапарда Грозныйдың «Минутка» деген жерінен таксиге отырдық. Таксиші чешен азаматы, біздің жүзімізге қарап: «Қазақ­станнан емессіздер ме?» деп сұрады. Біз жауап беріп жатырмыз. «Мүмкін қызылордалық боларсыздар?» дейді әлгі таксиші. Біз тағы бас изейміз. Күмәнданып тұрғанын түсініп, өзі­міздің шынымен де Қызылордадан екенімізді айттық. Содан таусылмайтын әңгіме басталып кетті. Сөйтсек оның Малика деген апасы Қызылордада тұрыпты. Бізді Маликамен сөйлестір­ді. Ол кісі телефонның ар жағынан «Бакаев деген чешенді танисың ба, «Шанхай» жақ­тағы Ильич, Семенков көше­лерін біле­сің бе?» деп сұрап жатыр. Біраз сөйле­стік.... Мақсатты жері­­мізге жеткесін такси­ші «Мен кет­пей­мін. Сіздер мына мекеме­дегі іздеп келе жатқан адамыңызға жолы­ғыңыз, ол кісі орнында болмаса, мен қажет­ті жер­леріңізге жеткізіп саламын» деді. Бірақ біз оған рахметімізді айтып қоштастық.

Елге қайтатын күнгі соңғы шайдан кейін Русланның отбасы мүшелерінің басы қосылған тұста «Көзқарас» деген мысал әңгіме айтып бердім.

 Бір күні бір кісі балтасын жоғалтып алады. Көрші баладан күдіктеніп, артынан бақылай бастайды. Қараса, жігіт шынымен-ақ ұрыға ұқсайды: жүрісі де, қимылы да, жұртқа қарағаны да, бүкіл пішіні де ұрынікіндей.

Біраз күннен кейін ол кісі балтасын отынның астынан тауып алады.

Кейін көрші жігітті тағы көрді. Қара­са, мүлде ұрыға ұқсамайды, жүрісі де, қимылы да, көзқарасы да әп-әсем.

Асылы, барлығы қандай көзбен, қандай пи­ғыл­мен қарауға байланысты болса керек…

Осы сапарымда депортацияға ұшы­ра­ған елге қазақ халқының ұсынған қайы­рым­ды қолы, бөліскен жүрек жылуы, бір сөзбен айтқанда көрсеткен дос­­тық сезім­­дерінің жемісі ғасырларға жал­ғас­қаны­ның куәсі болдым. Ата-баба­­ларының, «Қазақтар чешен ұлтына қиын-қыстау кезеңде көп көмектесті, қазақ халқына құрметпен қараң­дар» деп айтып кеткен өсиеттерін, аманат­тарын іске асырып жүрген чешен ұлтының ұрпақтарына қалай ғана тәнті болмассың...

 

Сәби АҢСАТ,

еңбек ардагері

 

ҚЫЗЫЛОРДА