Осы табиғи байлық көзінің игерілу барысы көңіл көншіте ме? Барлығы 188 млн гектардан астам жайылымның үштен бірінен (61 млн га) астамын ауылшаруашылық тауар өндірушілері иеленсе, 21 млн гектардан астамы ауылдық мекен аумағында орналасқан жайылымдар.
Бүгінде жайылымдық мал шаруашылығының жағдайы өткен ғасырдың 30-жылдарын еске түсіреді. Жайылымдық жерлерді игеру тарихына үңілсек, сол жылдары ұжымдық шаруашылықтар құрылып, ұжымшар мен кеңшарларда мал шаруашылығы бекітіліп берілген аумақ шеңберінде шектелген еді. Мал азығы қорының осылай шектелуі шаруашылықтың дамуына тежеу болды. Қазақстанда 1932 жылы бар-жоғы 2 млн қой болды. Дүниежүзілік соғыс күйзелісіне қарамай, 1942 жылы өкімет қаулысымен шаруашылықтарға мемлекеттік босалқы жерлер есебінен шалғайдағы жайылымдық жерлерден қосымша жер телімдері бөлінді. Осы шаралар соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңіндегі қиыншылықтарға қарамай, 1950 жылдары қой басын 26 млн-ға жеткізуге ықпал етті. Жайылымдық ресурстарды осылай барынша пайдалану мал шаруашылығының дамуына үлкен серпіліс берді.
Қазір де табиғи жайылымдарды тиімді пайдалану өте өзекті мәселе. Елбасы және Республика Президенті Үкіметтің алдына қойған міндеттемелерге сай ет экспортын жүзеге асырудың алғышартының өзегі – табиғи жайылымдарды игеру арқылы мал басын өсіріп, экологиялық таза өнім өндіруге ұмтылу.
Осы орайда мал бордақылау мәселесіне дендемей-ақ, табиғи жайылымдарды, әсіресе шалғай жайылымдарды толығымен игеру ет өнімінің артуына септігін тигізері анық. Мысалы, етті бағыттағы ірі қара саласы дамыған Канадада ет өнімінің басым бөлігін жайылымда семірген мал еті құрайды. Әрине олардың мал тұқымы мен жайылымы басқа, дегенмен осы тәжірибені біз ескергеніміз жөн.
Кезінде тиісті бағдарлама жасалып, елге паш еткен, 60 мың тонна сиыр етін экспорттаймыз деген жобаға зер салайық. 60 мың тонна ет өндіру үшін жалпы тірідей салмағы 120 мың тонна болатын мал басы керек. Қалыптасқан мал бағу үрдісінде етке өтетін әр бастың тірідей салмағы 400 кг болса, барлығы 300 мың бас ірі қара қажет. Етті ірі қара саласындағы тәсіл бойынша бір табында 150-200 бас сиыр болатынын ескерсек, жалпы 1500-2000 табын жасақталады.
Мәселенің түйіні, осы малды республикамыздағы табиғи жайылымдардан өндірілетін мал азығы қамтамасыз ете ала ма? Еліміздегі етті ірі қара кеңінен тараған оңтүстік-шығыс өңірде мал жайылымда болатын кезең – орташа есеппен 180 күн. Әр сиырдың күніне жайылымнан 40 кило көк шөп жей алатынын ескерсек, жайылым кезеңінде 7,2 тонна шөп желінеді. Сонда бір табынға (150 бас) қажетті мал азығы мөлшері 1080 тонна жайылым шөбі болмақ. Осы өңірдегі табиғи жайылымдардың орташа өнімділігі гектарынан 8 центнер көк шөп болса, бір табынды мал азығымен толықтай қамтамасыз ету үшін 1600-1700 гектар жайылым қажет. Бұл есепте ауа-райы қиыншылығына орай 20% азықтық сақтандыру қоры қоса ескерілген. Осындай орташа есеппен алғанда, өріске шығатын 300 мың бас ірі қараға 3,5 млн гектар жайылым керек болады.
Қазақ мал азығы өндірісі ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көп жылғы ізденісінің (Ж.Жамбакин, И.Алимаев және басқалары) нәтижесінде анықталғандай, ірі қара жаюға жарамды «көктем-жаз-күз» маусымдық жайылымдары республика көлемінде 68 млн гектардан астам аумақты алып жатыр. Қуаң және шөлейт аймақтардың өзінде сиырға жарамды 22, 8 млн гектар жер бар.
Жайылымдарды тиімді пайдалану үшін ірі қара малының көп жүргенді қаламайтыны ескерілгені жөн. Сиыр шөпті тілімен орып жейтінін ескерсек, оларға көбіне, астықтұқымдас немесе түрлі шөптесін жайылым түрлерін қарастыру қажет, яғни шөбі шүйгін жер керек. Алдымен республикамыздың климаттық ерекшелігіне орай, жергілікті жерге аудандастырылған ірі қара мал тұқымын таңдау қарастырылса, сонан соң жайылымдардың түрлері (астықтұқымдасты, түрлі шөптесінді т.б.) мен маусымдық ерекшеліктері ескерілсе, қалған мәселе шаруашылық жағдайына қарай тез шешіледі. Экономикалық тиімділік тұрғысынан қарағанда, малды жайып семіртетін шаруашылықтардың жайылымдары қораға алыс болмауы керек, суат пен басқа да инфрақұрылымдар (мал айдайтын жол т.б.) толық қамтылуы керек.
Жайлауға шығатын мал үшін, тек мал айдайтын жол мен мал түнейтін жерде мал суаты шешілсе болды. Ал көктем мен күз мерзімінде маусымдық жайылымдарды игеру суат мәселесіне тікелей тәуелді. Жайылымдық мал шаруашылығы дамыған аймақтарда жерүсті су қоры шектеулі, көп жерде жерүсті ағын сулар уақытша болады және жаңбырға байланысты. Жалпы республика бойынша жайылымдық аумақтың 20%-дан астамы ғана жерүсті су көздері есебінен сумен қамтылады.
Әрине жерүсті су көздері тапшы жайылымдарда, жерасты сулары пайдаланылады. Тәуелсіздік алғанға дейін суландырылатын 147 млн гектар жайылымдық жердің 111 млн гектары (80%) жерасты суларын жер бетіне шығаратын жасанды құрылғылармен суландырылып келгені белгілі. Жерасты суларын пайдалану құдықтардың ластануынан және жер астынан шығатын су легінің таусылып қалуынан сақтануды талап етеді. Сондықтан шаруашылықтар малға ыңғайлы жайылымды анықтаған соң, құдықтың жағдайын егжей-тегжейлі тексерген жөн. Өйткені құдықтан басқа, суды соратын құрылғы, мал су ішетін науалар мен суат алаңдарының жағдайы ескеріледі. Ірі қараға 40 литр су қажет екенін ескерсек, бір табын мал үшін бір тәулікке кем дегенде 7-8 текше метр құдық қажет.
Өкіндіретін бір мәселе, ресми мәліметтер бойынша жайылымдық жерлердің 14%-ы, яғни 26,5 млн гектары азып кеткен. Шындығында, бұл ойландыратын мәселе. Тозған жердегі топырақ эрозияға ұшырап, оның шаңы ауаға көтеріліп жатыр. Бұл – экологиялық тоқырау. Жердің тозғаны, шөптің тұяқкесті болғаны былай тұрсын, ол қалпына келмейтіндей жағдайға жетуде. Әлемдік тәжірибеде осындай келеңсіз жағдайлар болған. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында АҚШ-та ірі қара шаруашылығы шарықтады – сиыр етіне және терісіне деген сұраныс жоғары болды. Осы кезеңде қуаң жерлердегі жайылымдарды еш күтімсіз барынша пайдалану 32 млн гектар аумақтағы топырақтың эрозияға ұшырауына себеп болды. Сонымен өткен ғасырдың 30-жылдары АҚШ конгресі арнайы заң шығарды. Тарихта «Тейлор заңы» деген атпен танылған осы заң ауылшаруашылық малдарының жайылымын реттеуге бағытталған. Сонымен бірге жер пайдалану басқармасы Ішкі істер министрлігіне беріліп, бұл жайылымдар тек 40 жылдан соң ғана қатаң мемлекеттік бақылау аясында пайдалануға берілді.
Біздегі жағдайға келейік. Тозған жайылымдар көбіне ауылдардың маңында болғандықтан, сол ауылдың экологиялық күйзеліске түсуіне себеп болып отыр. Осы тұрғыдан ойластырылған және мемлекеттік қолдаумен қамтылған шалғай жайылымдарды барынша пайдалану мәселенің түйінін шешуге ықпал етер еді. Әрине жайылымдардың тозуы, жүйесіз пайдаланудан туындайды. Сондықтан мал басы шоғырланған жайылымдарды қатаң бақылауға алып, оның қалпына келуіне барлық жағдай жасалуы керек.
Шалғай жайылымдарды игеру барысында алдымен ауыл маңынан ығыстырылған малдарды орналастыру қарастырылғаны абзал. Осындай бастаманы жүзеге асыру үшін қолданыстағы «Жер туралы» кодексте қажетті тетіктер қаралған.
Басты мәселе, әр малдың ерекшелігіне орай маусымдық жайылымдарын анықтау керек және бағудың тиімді жолдарын ұйымдастыру шарт. Жергілікті әкімшіліктің бұл ретте атқаратын ісі көп. Бірақ бүгінгі таңда жергілікті әкімшілік тарапынан бұл мәселеге жете назар аударылмаған. Қазақстанның әр өңіріне тән жайылым түрлері, олардың сыйымдылығы (шартты мал басына шаққанда) мен өнімділігі, пайдалану туралы ғылыми ұсыныстар мен әзірлемелер бар. Жайылым сипаттамасы қарастырылған электронды карталар жасалған. Яғни жайылымдарды пайдаланудың барлық алғышарттары қамтылған, тек ұйымдастыру мәселесі ғана өз шешімін күтуде.
Еңбек өнімділігін арттыру бойынша алға қойған мақсат – өте дұрыс, көкейкесті мәселе. Мал басының көбейіп, алынатын өнімнің ұлғайғаны, әрине құптарлық жайт. Дегенмен, шалғайдағы жайылымдарды игеру өндірілетін өнімнің өзіндік құнын арзандатып, экологиялық таза өнім алуға мүмкіндік беретіні белгілі. Осы факторлар жалпы табыстың молаюына себеп болса, бір адамға шаққандағы еңбек өнімділігінің артатынын да ескергеніміз жөн.
Айбын ТӨРЕХАНОВ,
профессор
