Дәстүрлі тарихи танымда «Зар-заман» атанған Ресей империясының отарлық саясатының асқынған кезеңінде ұлы ойшыл, ақын, хакім Абай Құнанбайұлы (1845-1904) ортақ адамзаттық құндылықтарға негізделген аса күрделі шығармашылық мұраны қалдырды. Кең мағынасындағы «Абай жолы» ұлттық тектілік пен ұлтты сақтаудың бірегей төлтума коды еді. Дәстүрлі көшпелі қоғамның хандық билік ету құқығынан айрылып, сыртқы басқыншылықтың әсерінен саяси-экономикалық және әлеуметтік-рухани тоқырау мен дағдарысқа ұшырауының куәгері болған Абай туындылары аса ауқымды деректемелік сипатымен ерекшеленеді.
Еліміздің Президенті Қ.Тоқаев «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен дамуының негізі» атты халыққа Жолдауында Абай Құнанбайұлының 175 жылдығын мемлекеттік маңызды іс шара ретінде көрсетіп, «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» тақырыбындағы мақаласында ұлы ойшылдың мұрасына терең, жан-жақты тұжырымды талдау жасауы қоғамда серпіліс туғызды.
Мемлекет басшысы Абай аманатын тарихи-философиялық тұрғыда пайымдаумен қатар, қазіргі қоғамның шынайы болмысымен бірге зерделейді. «...Ақын ел-жұртын түрлі өнерді игеруге үгіттеді. Соның бәрі уақыттың талабы екенін ол анық аңғарып, ұлтына ертерек үн қатты. Тіпті қазір айтып жүрген интеллектуалды ұлт қалыптастыру идеясы Абайдан бастау алды деуге болады. Ұлы ойшыл әр сөзімен ұлттың өресін өсіруді көздеді. Сондықтан Абайды терең тануға баса мән бергеніміз жөн. Абайды тану – адамның өзін өзі тануы. Адамның өзін өзі тануы және үнемі дамып отыруы, ғылымға, білімге басымдық беруі – кемелдіктің көрінісі. Интеллектуалды ұлт дегеніміз де – осы», дей келе автор ірі ой-тұжырымдарымен бөліседі. Абай әлемінің қоғамның, мемлекеттің қалыпты дамуы мен ұлттың рухани-мәдени тұрғыдан өсіп өркендеуіне қосатын әлеуетін сан қырынан сараптап берді.
Шын мәнісінде, Абай әлемінің пәнаралық сипатымен ұлттық тарихнамада еңселі орын алатын уақыты келді. Абай туындылары көшпелі қоғамдағы тарихи жад пен тарихи сананың зор құдіретін дәлелдейді. Адамзатқа ортақ игілік білім мен ғылымның қадыр-қасиеті сайын сахарада өмір сүрген Абай ғұламалығында шырқау шыңына көтерілді. Президент мақаласында «...Ал ілгерілеудің негізі білім мен ғылымда екенін анық білеміз. Абай қазақтың дамылсыз оқып-үйренгенін бар жан-тәнімен қалады. «Ғылым таппай мақтанба» деп, білімді игермейінше, биіктердің бағына қоймайтынын айтты. Ол «Біз ғылымды сатып мал іздемек емеспіз», деп тұжырымдап, керісінше, ел дәулетті болуы үшін ғылымды игеру керектігіне назар аударды. Ұлы Абайдың «Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге» деген өнегелі өсиетін де осы тұрғыдан ұғынуымыз қажет» деп, еліміздегі қазіргі білім беру саласының көкейкесті мәселелерін шешудің жолдарын ұсынады.
Автор ұлы ойшыл тұлғаның әлемдік деңгейдегі орнын зерделеуге күш салады. Ұлтқа қызмет ету адалдығы адамзатты сыйлау мен тәрбиелеуге ұласқан ойшылдар Лао-цзы мен Конфуций, Достоевский, Толстой, Вольтер мен Руссо еңбектеріне тоқтала келе, Абайды олармен тең дәрежеде қарастырады.
Қ.Тоқаев ұлы Абайды қазақ ұлттық зердесінің өлшем биігі тұрғысында аса жоғары бағалап, тұлғаның болмысы мен мұрасын ұлттық бренд ретінде қабылдайды. Абай мұрасымен таныс, оны зерделеуге шамасы жететін әрбір жанның бұл ойдың терең астарын түсінері сөзсіз.
Абайдың өмір сүрген ортасы, әлеуметтік жағдайы, саяси-қоғамдық көзқарасы кеңестік билік тұсында қудаланғаны белгілі. Құнанбай – Абай әулетінің қасіреті тарихнамада толық ашыла қойған жоқ. Сонымен қатар Абай арқылы қазақ халқын әлемге таныстырған атақты жазушы, абайтанушы Мұхтар Әуезовтің тарихымыздағы орнын бағалау зерделі зерттеулерді қажет етеді. Тұңғыш абайтанушылар, ұлы ойшылдың өмірі мен шығармашылығын алғашқы насихаттаушылар – Алаш зиялылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов еңбектерінің осы қыры назардан сырт қалмауы тиіс.
Мақала авторының «...Ғұлама Абай – қазақ топырағынан шыққан әлемдік деңгейдегі кемеңгер. Ол күллі адамзат баласына ақыл-ойдың жемісін сыйлады. Абайдың ақындық қуатының терең тамырына үңілген зерттеушілеріміз оның қазақ фольклорынан, шығыс пен батыстың сөз өнерінен, орыс әдебиетінен, тарихи еңбектерден сарқылмас нәр алғанын айтады», деп жазғанындай, Абай әлемі ғылыми терең негіздеулермен жалғасары кәміл.
Еуроцентризмнің тарихи методологиясындағы қасаң ұстанымы Ұлы даланың бірегей мәдениетін түсіндіруге әлсіздік танытады. Бұл орайда Абай әлемін тарих философиясында кеңінен қарастырып, ұлы даланың өркениетін жасаушылардың адамзат қазынасына қосқан үлесі екшелене түсуі керек.
Абайдың таным көзқарасында діннің орны айрықша болды. Әл-Фарабиден бастау алған ғылыми исламды Абайдан артық тереңдеген ғұлама жоқтығын кезінде Ақжан Машани дәлелдеп зерттеді. Президент осы мәселеге де жіті көңіл бөлген. «...Ол отыз сегізінші қара сөзінде Аллаға деген көзқарасын толық білдіреді. Абайдың рухани өресіне баға берген дінтанушы философ ғалымдар оның «кәміл мұсылман» ұғымына ерекше назар аударады. «Кәміл мұсылман» ұғымы тек қазаққа ғана емес, бүкіл мұсылман әлеміне қатысты айтылса керек», деген түйін жасайды.
Әрбір туындысы астарлы мән-мағынаға ие Абай шығармашылығын артында қалдырған «Қара сөздері» асқақтата түседі. Мұндағы ұлы ойшылдың адам, халық, қоғам, мемлекет, дін, тәрбие, руханият туралы толғаныстары бүгінгі заманның шындығымен үйлеседі. Ғұлама мұрасын сан қырынан насихаттаудың механизмдерін автор орынды көрсетеді.
Қазақ тарихының ХІХ ғасырдың екінші жартысы ХХ ғасыр басындағы кезеңі Абай мұраларымен толықтырылса, отарлық биліктің саяси әкімшілік-басқару аппаратының ресми іс қағаздарын тарихи дерек көзі ретінде бағалауға қатаң, сыни ұстаным қалыптасар еді. Халқымыздың тарихын түгендеу, оның объективті ғылыми тарихын қалпына келтіру тарихи деректерді толықтай қатыстырумен, шынтуайттылық, тарихилық принциптерін сақтаумен жүзеге аса алады. Абайдың қоғамдық-тарихи көзқарасын арнайы зерттеу отандық тарихнама еншісінде.
Мақалада Абай мерейтойын өткізудің шаралары толыққанды, тиянақтылығымен көңіл аудартады. Ұлы ойшылдың туған өңірі, 1917 жылғы 2-жалпықазақ съезінде «Алаш» атауы берілген Семей қаласының мәртебесін көтеруге нақты міндеттер берілген. Халқымыздың тарихи-мәдени алтын бесігінің киелі жерінен ұлы ойшылдар Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы және Мұхтар Әуезов шыққанын бүгінгі ұрпақ ұмытпайды.
Дана Абай армандаған әділетті қоғамды Қ.Тоқаев өзінің президенттік қызметінде дамытатынын жазады: «...Менің «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» атты тұжырымдамам дәл осы әділетті қоғам идеясын дамыту мақсатымен ұсынылды. Билік пен қоғам арасындағы сындарлы диалог мемлекетке деген сенімді нығайта түседі. Үкімет мүшелері, соның ішінде министрлер мен әкімдер мемлекеттік және қоғамдық маңызы бар мәселелерге қатысты шешім қабылдаған кезде азаматтардың ұсыныстары мен тілектерін ескеруі керек. Мұны Абай меңзеген әділетті қоғам қалыптастырудың бірден-бір шарты деп білемін».
Ұлттық тәуелсіз мемлекеттіліктің орнығуы, күшеюі ұлт руханиятын сақтау және жаңғыртумен кемелдене түседі. Президент мақаласының түйінін осылай қабылдадық.
Гүлбану ЖҮГЕНБАЕВА,
тарих ғылымдарының докторы, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының тарихнама, деректану және заманауи методология бөлімінің меңгерушісі
