Өкінішке қарай сол қасиетті Саржал ауылының бір басына жетерлік қасіреті де баршылық. Өйткені, ХХ ғасырдың диктаторы атанған Сталиннің өкімімен Семей атом полигоны жайғасқан Дегелең тауы мен біздің ауылдың ара қашықтығы небәрі жиырма бес шақырымдай ғана. Ал қазір де Саржалдың даңқы қымызды ауыл ретінде мұқым республика көлеміне әйгілі десек, артық айтқандық емес.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда жүз елуден астам саржалдық қан майданға аттанып кете барады. Сөйтіп адам күші жетіспей елдегі кәрі-жас қинала бастағанда, құдай оңдап дегендей, бұлардың көктен іздегендері жерден табылады. Бірақ жергілікті халық өздеріне келіп қосылатын тың күштің Қазақ еліне бір қиырдағы Еділ бойы мен Қап тауынан жер аударылған немістер екендігін естіп, білгенде қатты абыржып қалады. Кейіннен белгілі болғандай, Қазақстанға сол шақта жарты миллионға жуық неміс жер аударылып, көшірілсе, соның жүз мыңнан астамы еңбек армиясына жіберіліпті. Кеңес өкіметінің саясатын көрмейсіз бе, әлгілердің қалғандарын бүкіл ел көлеміне тарыдай шашып жіберген екен. Демек кейін олардың тілін қалай дамытамыз, мектебін қайтіп ашып береміз деп бас ауыртқысы келмеген ғой.
Сөйтіп Саржал ауылдық кеңесіне қарасты төрт колхозға жер ауып келген елуге жуық отбасы жайғастырылады. Олардың ішінен еңбек армиясына алынғандардың көбі азап пен аштықтан көз жұмған көрінеді. Ал қазақ ішінде қалғандары біртіндеп жергілікті халықпен сіңісіп кетіпті. Оған халқымыздың басқаға ауыздағысын жырып беретін ақкөңіл, бауырмалдығы, ал жер ауып келгендердің біріншіден еңбекшілдігі, екіншіден тәртіпке мойынұсына білетін абзал қасиеттері сеп болса керек.
Үшіншіден, төртіншіден деп тарқатып айтатын болсаң, екі халық та жақсы қасиеттен кенде емес-ті. Біздің ауылдың адамдары, әсіресе немістердің тез арада қазақ тілін меңгеріп алғанына тәнті болыпты. Құлағының мүкісі бар Манабелдің өзінің шама-шарқынша тіл үйреніп алғаны өз алдына бір әңгіме. «Малды қайырып алып келдім, енді шеңгел қайыруға кетіп барамын» дейтін көрінеді әлгі сабазың. Бұл кісінің шын аты Имануэль екендігін кейінде ғана білдік қой.
Менің әкем Сейсен елуінші жылдардың ортасына дейін Саржал ауылдық кеңесінің төрағасы болды. Ал елуінші жылдың басында шағын төрт шаруашылықтың басы біріктіріліп, үлкен колхозға айналған еді. Сонда колхозшылардың біріккен жиынында жаңадан ұйымдастырылып жатқан үлкен шаруашылыққа жергілікті халық Германиядағы неміс коммунистерінің көсемі Э.Тельманның есімін беруге бір кісідей қол көтеріпті. Мұны енді кешегі аталарымыз бен ағаларымыздың әсіре белсенділігі деп те, сонымен бірге тағдырдың тәлкегімен ауа көшіп жүрсе де, адамдық қасиеттерін жоғалтпаған неміс ағайындарға көңілі деп түсінуге де болады. Арада төрт-бес жылдан кейін әкем комсомолдық жолдамамен аталған колхоздың тауарлы сүт фермасының меңгерушісі болып барады.
Мұны айтып жатқаным сол, сонда осы Манабел ақсақал бастаған біраз неміс ағайындар әкемнің қол астында жұмыс істеді. Әкем ферманы жазда жайлауға көшіргенде Манакеңді Жаймадағы қыстақтың күзетіне қалдыратын-ды. Жайма деп аты айтып тұрғандай, Шаған өзені көктемде осы алқапқа молынан жайылып, су басып қалатын еді. Оның шабындыққа қаншалықты тиімді екендігі айтпаса да түсінікті. Мұның сыртында күзетте қалған Манабел ақсақал бау-бақшамен де алаңсыз айналысып, бір жасап қалатын. Содан соң жеміс піскен кезде бір тауығын сойып дегендей бастығын қонаққа шақыратыны бар. Ал жеміс дегеніңіз біз үшін таңсық дүние. Сондықтан әкемнен қалмай мен де ере барамын.
Әредігінде осы үйдің бір ұлы, кластасым Иохан екеуіміз іргедегі «Жеті бала» өзеніне балық аулауға барамыз. Қолымызда қолдан жасалған қармақ. Негізі бұл Шаған өзені ғой. Соның бір қолтығын «Жеті бала» атандырып жіберген өзіміз. Сол жеті баланың ішінде осы Иохан да бар. Бұл сабаздың да шын аты Йоганс екендігін бертінде білдік қой. Ал енді ол балық аулағанда дүниенің бәрін ұмытады. Қармағын балық қаққан сайын оның қуанышын көрсеңіз, шіркін!
Бір күні тағы да балықты молынан ұстап, өзен жағасында алаңсыз жатыр едік, жер жаңғырығып, дүңкілдей жөнелді. Баяғы сынақ шығар жүргізіліп жатқан деп оған онша мән бермеп едік, жарқабақ үстінде тізіліп тұра қалған үш-төрт аттылы адамды көріп, шошып кеттік. Ал оның бірі әкем болса, неғып шошымайын!
– Қолдарыңдағы ана балықтарыңды суға жіберіңдер де, бері келіңдер, – деді әкем. Сонсоң жарқабақ басына көтерілген баршамызға көзін аларта қарап, зілдене сөйледі. – Иә, немене балық аулап не болды, аш жүр ме едіңдер? Обал-сауапты білмейтін қайдан шыққан жүгермексіңдер? Бұдан кейін балыққа тиіспейтін боласыңдар! Ал қазір алға түсіңдер, – дей келіп, бәрімізді ауылға қойша иіріп алып кетті.
Сөйтіп немістер біздің үлкендерді балық жеуге үйрете алмаса да, әкемнің оларды қымызға құмар қылып қойғанын айтайын енді. Бөрте апаның күйеу баласы, ел «Көрік» атандырып жіберген Георг Штайгер әкемнің қарамағындағы мақтаулы бас бақташы болса, ал әйелі Алиса алдыңғы қатарлы сауыншы еді. Өзі де ақкөңіл, ақкөйлек Көрік әкеммен құрдастығын алдыға салып, ерке мінез танытып қалып жүретін. Енді ол қылығы асқынып, кейініректе өрістен әндетіп қайтатынды шығарады. Сөйтсе, колхоз орталығындағы дүкенге барып, ара-тұра арақтың бір құмырасын жазғызып ала береді екен. Тегінде немістер араққа құмар халық емес. Ал мұның араққа салына бастауының сыры мынада екен. Жұбайы Алисаның айтуынша, Көрікті араққа ауыздандырған іргедегі полигонның офицерлері болып шығады. Сынақ болатын күні әр қыстаққа, болмаса жайлаудағы ауылға бір-бірден офицер келіп, мұндағыларды сыртқа шығарып жатқызып, аспанға қарамауын қадағалайды. Сынақ өткен соң Көрік секілді ақкөңіл жандарды оңашалап алып шығып, «ақаңнан» қырлы стақанмен бірді-екілі тартқызып жіберетін көрінеді. «Ал ішпесең, ажалыңнан бұрын өлесің, оның емі осы ғана» дейтіндерін қайтерсің!
Кейінде оншақты баланың анасы атанған Алиса тәте мұның бәрін бастығына жылап отырып жеткізгенде, әкем: «Өзің «жә» десең, мұның бір емі бар, сонда Көріктің бетін бері қайтарамыз» депті. Көп балалы ана «жә» демегенде қайтеді?! «Онда осыдан бастап бие байлап, қымыз ашытып ішесіңдер. Жазда реті болмаса да, қыста жылқының етін жейсіңдер. Небір аурудың емі осы» дейді әкем. Ұзын сөздің қысқасы деп осымен қайырсақ, бұдан кейінгі жерде Көрік арақты аузына татып алмайтын болды. Ал жұмысын бұрынғысынан да ширата түскен оны ферма бастығы колхоз, аудан басшыларына айта жүріп, Мәскеудегі Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы жетістіктерінің көрмесіне озат бақташы ретінде жіберіп алғаны да бар.
Жайлау демекші, айында екі-үш рет пошташы келгенде үлкен-кіші болып бір жасап қаламыз. Газет-журнал оқуға құмарлық осы кезден басталған болар. Оған қосымша әскерде жүргендерден асыға хат күтетініміз де бар. Сол шақта неміс азаматтары да әскер қатарына алына бастаған болатын. Соның бірі кластасым Иоханның туған ағасы Герман да әскер қатарына шақырылған. «Біздің әскери бөлімде екі-ақ қазақ бармыз» деп хат жазатын сабазың осы. Менің өзіне жолдаған хатыма ол да ерінбей уақыт тауып жауап жазып жатады. Ондайда әке-шешем «иә, ағаң не айтады?» деп қояды. Айтпақшы, сол Германыңыз кейінде бізбен оқитын Роза Пфейфер деген қызға үйленіп, бізге жезде болып шыға келген-ді.
Жайлауға айына бірді-екілі автоклуб келіп, кино көрсетіп кетеді. Ал Петр Бауэр деген атан түйедей атамыз малды да, адамды да емдейтін әмбебап адам еді. Қалай болғанда да, сол шақта жұқпалы ауру дегенді білмесек, сол оңды мәселеде бұл кісінің де үлесі зор болғаны анық. Ал осы атамыздың Франц деген ұлы бізге неміс тілінен сабақ берген еді. Әкесі сияқты бойы қаншалықты зор болса, ішкі дүниесі де соған орай кең болатын. Осы орайда бір айта кететін жайт, біздің елмен сіңісіп кеткен неміс ағайындардың 1979 жылғы Целиноград-Ерейментау оқиғасы кезінде сыртқа қарап мөңірегендерін естімеппіз.
Рас, тоқсаныншы жылдары Саржалдағы немістер де тарихи отандарына қарай үдере көшті. Сонда әкем көшерлікке құрдасы Көріктерді үйге шақырған. Ал құрдасы болса әкеме «көзімдей көріп жүр» деп арбасын, ат-тұрманымен ала келіпті. Кейін ол Германиядан көпке дейін хат жазып, «түсімде Жайманы көремін, Саржалды сағындым» дейтін көрінеді. Полигон зардабынан қымызбен емделіп жазылған Көрекең жасы тоқсанға жақындап өмірден өтіпті. Баяғы Иохан-Йоганс Ротфус болса, Германияңыздың өзінде өнертапқыш атанып, ақшалай әжептәуір сыйақыға ие болыпты. Иә, ол Тельман атындағы совхозда көбінде техника жағында болған ұқыпты жандардың ұрпағы еді ғой. Айтпақшы, аудан көлеміндегі ең үлкен һәм озық шаруашылық басшысы Кәбір Қайырханов деген ағамыз республика Жоғарғы кеңесінің депутаты болып сайланса, оған да неміс ағайындардың қосқан үлесі қомақты болғандығы шындық.
Сөз орайына қарай, Эмиль Еннер деген азаматтың Саржалдан Германияға көшпей қалғанын айта кетейін. Бұл әке-шешесінің кезінде қалыңдықты, өзіміздің қарындасымыздың бірін қазақтың жөн-жоралғысымен құда түсіп көрші ауылдан алып келген болатын. Саржалдағы той да негізінен қазақ дәстүрімен өткені де шындық. Бүгінде екі баласы аяқтанған. Ал оның туған інісі Арий бір баласымен Германияда тұрса, екі баласы Қазақстанда. Ағайындылар бір-біріне жиі барып тұрады. «Бірі тоқсанында, екіншісі тоқсанға жақындап өмірден өткен әке-шешеміз осында. Көшпей қалуымызға ол да себеп болды. Ал біз де көшіп кетсек, мұндағылармен тамырымыз үзіліп қалады ғой. Содан соң бір айтайын дегенім, сол, қазірде екі бала төбелесе қалса, содан ұлтаралық кілтипан іздейтін болдық. Біздің бала кезімізде оған ешкім мән беріп жатпайтын», дейді Эмиль.
Тағы да сөзден сөз шығады. Екі халық арасындағы құдалық сонау соғыстың аяқ жағында басталған болатын. Ол кезде менің әкемнің құрдасы Кәкен аға Гила деген неміс қызына үйленеді. Елден Семейге алғаш көшіп барып тұрақтаған да осы кісілер. Қалаға барсақ, бәріміз сол үйге түсетінбіз. Өздері көп балалы отбасы болса да олар кісі жатырқамайтын. Ең қызығы, Гила шешей орыс мектебінде қазақ тілінен сабақ беретін еді. Ал Эрна есімді немістің жас қызын Торғын деген апамыздың өз қолынан ұзатқаны өз алдына бір әңгіме. Айта берсең мұндай жарқын мысалдар жетіпартылады. Ал ондай деректер кезінде түрлі деңгейде жауапты қызмет атқарған аталған елдің тумасы Бекен Теміровтің осыдан бірер жыл бұрын жарық көрген «Саржал: ауылымның тарихы – елімнің тарихы» атты көлемді кітабында баршылық.
Бірде интернет жаңалықтарына көз жүгіртіп отырсам, Альпі тауының ұшар биігінен бір еуропалық таза қазақ тілінде Қазақ еліне, соның ішінде саржалдықтарға дұғай-дұғай сәлем жолдап жатыр екен. Сөйтсем ол осында демалып жатқан түбі саржалдық неміс азаматы болып шықты. Иә, олар бізді ұмытқан жоқ. Бәрі болмаса да, көбі мектеп бітіргендерінің пәлен жылдықтарынан қалмайтынын да естіп қаламыз. Осы орайда олардың қазақ жанды болып өсуіне қазақ тілінде оқып, білім алғандығы бірден-бір себеп болды деп білемін. Оны айтасыз, бізбен қатарлас оқыған Оленда Бауэр есімді неміс қызы мектепті күміс медальмен бітірген болатын. Тіпті Шнайдер ныспылы, жастары сексеннің жуан ортасынан асқан ата мен әже Германиядан аудан орталығы Қарауылға біржола көшіп келгенін естіп жатырмыз. «Балаларымыз сол жақта тұра берсін. Мұнда да тұрмыстағы қыздарымыз бар. Соларды, қазақ құдаларымызды, жалпы Қазақ елі мен жерін қимаймыз», дейді олар. Олар солай десе, біздің де алыстағы ағайындарды сағынып, қолға қалам алып жатқанымыз сондықтан!
Дәулет СЕЙСЕНҰЛЫ,
Қазақстанның құрметті журналисі
