Суретте: Әскери жазушы В.Гроссман түйе батальонындағы шана үстін-де. Сталинград. 1942 жыл;
Оның алғашқысында жаңа ғана алапат шайқас болып өткен жер, ондағы ұзыннан-ұзақ созылған жол, онымен батыстағы орманға беттеп бара жатқан танк колоннасы аралас лек-лек жаяу әскерлер көрінеді. Олардың артын ала оқ-дәрі мен жанармай, азық-түлік тиелген арбалардағы аттар келеді. Араларында маң-маң басқан түйелер де бар. Осындағы біздің назарымызды аударған нәрсе: полуторка автокөлігіндегі асығып келе жатқан жоғары шенді әскери адамның қаптал жолмен керуеннің алдына түспек болған әрекеті және... Иә, және оның обозды басқарып келе жатқан интенданттан: «Түйелер мұнда қайдан жүр?» – деген сауалы. «Басқұншақтан, – дейді оған жауап иесі. – Сондағы қазақ ауылдарынан».
Ал екінші кинода, яғни «Берлин үшін шайқас» фильмінде 1945 жылдың көктеміндегі Бранденбург қақпасы, оның алаңындағы Жеңіс хабарын естіп, шат-шадыман болған кеңес әскерлері бейнеленген көрініс бар. Танк үстінде отырып, машина төңірегінде әңгімелесіп тұрған немесе зеңбірек жанында жантая демалып жатқан жауынгерлердің арғы жағында Рейхстаг тұр. Оның маңайында ас кухнясы арбасын сүйреткен қос өркешті түйе көрінеді. Аспаз оны тоқтатып, солдаттарға жорық қазанынан тамақ үлестіре бастағанда, былайғы жұрт әлгі «дала кемесі» жанына келіп суретке түсе бастайды. Экраннан олардың арасындағы қушыкеш біреуінің: «Бұл жануар әскерге қай жерден «шақырылды» екен?» – деп әзілдей қойған сұрақ үні де ап-анық естіліп тұр. Сол кезде түйенің бұйдасын ұстап тұрған егде ефрейтор оған: «Ершік қомына қара», – дегендей иек қағады. Онда: «Астрахань – Берлин», – деген жазу бар еді.
«Шегіртке» қоспағы Бранденбург қақпасы алаңында. 1945 жыл, 2 мамыр;
Жоғарыдағы осы екі кинокадрды көргенде, ойымызға кенет тағы бір оқиғаның оралмасы бар ма?! Ол атақты композитор Илья аға Жақанов бастаған біздің 2014 жылы Атырау арқылы Ресейдің Астрахань өңіріне барып, ондағы Құрманғазы баба басына тәу етуіміз еді. Содан соң сол облыс орталығындағы өлкетану музейінде болғанбыз. Сонда ондағы «Астрахань аймағы 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде» деп аталатын бөлімдегі экспонаттар назарымызды өзіне мықтап аудартқан. Әсіресе Сталинград майданының бергі беті болып саналатын ұшы-қиырсыз сұр далада зеңбірек сүйреуге жегіліп, арқаларына тең-тең оқ-дәрі жәшіктері артылып, азық-түлік тиелген жорық кухнясы арбасын тартып бара жатқан әлденеше жүз аттар мен өгіз және түйелер бейнеленген фотосуретті көруіміз еді. Бұл бұрын-соңды еш жерде кездестірмеген нәрсеміз болатын. Мұражай қызметкерінен стендтегі осы жәдігер туралы кеңірек айтып беруін сұрағанымызда: «Алаңдамаңыздар», – деді. Сөйтті де экскурсия аяқталған соң бізге «Астрахань облыстық өлкетану музейі» деген жинақты сыйға тартатынын, керекті нәрсенің көбі сонда бар екенін ескертіп, келесі залға қарай алып жүрді. Ақыры солай болды да. Қайтарымызда аталмыш өңірге қатысты түрлі құжаттар мен сирек суреттерге толы бір-бір кітапты қолымызға ұстап, елге аттанғанбыз.
...Енді, міне, арада алты жыл өткен соң сол жинақты кітап сөресінен тауып алып, парақтап отырмыз. Сөйтсек... 1942 жылдың күзінде Сталинградтағы жағдай қиындап, майдан тағдыры қыл үстінде тұрғанда, Астраханьда 28-армия деп аталатын жаңа құрылымды ұйымдастыру қолға алынады. Бұған дейін де аталмыш өңірдегі қолына қару ұстайды-ау деген азаматтарды алғы шепке әлденеше рет аттандырып, техника атаулыны да сол жаққа қоса жіберген жерде не қалсын?.. Майдандық кеңес мүшелерінің тапсырмасымен келген өкілдер жағдайды көріп қатты қиналады. Бірақ қимылдау керек, қалай да бір әрекет жасау қажет. Ұйымдастырушылар осындай тірлікпен сөз етілген аймақтағы қалған-құтқанның бәрін жинап, жоқтан бар жасауға кіріседі. Соның бірі өте қысқа мерзім ішінде 28-армияға қажет көлік-транспорт бөлімін жасақтап, оның жұмысын дұрыс жолға қою болатын. Бұл мәселе полковник Яновский деген кісіге жүктеледі. Ол Астраханьдағы жүк тасуға қажет машина, трактор атаулының бәрі 1941 жылы-ақ алғы шепке жіберілгенін біліп, өңірдегі кеңшарлар мен ұжымшарлардағы ат, өгіз, түйелерден әскерилендірілген көлік-транспорт батальонын құруды қолға алады. Алдымен Басқұншақтағы қазақтар мекендеген шаруашылықтардан басы құралған 400-ге жуық ойсылқара тұқымына ие болған оның бұл әрекеті келе-келе біздің республикамыздың Орал, Гурьев, Ақтөбе облыстары мен Түрікменстаннан әкелген «дала кемелері» арқылы 1100-ге жетеді. Сөйтіп Яновскийдің бұл «түйе батальондары» жүктерді іркіліссіз жеткізудегі еңбегіне байланысты ел аузына тез ілігеді. Иә, сөз етіліп отырған құрылымның орталық және оңтүстік майдандардағы жұмысы айтса айтқандай еді. Оны 1943 жылғы есеп беру парақшасындағы: «Негізгі жұмыс көлігі мен еңбек күші 1100 түйе болып табылатын бұл батальондар белгілі бір көрсетілген қашықтық аралығына 12 мың тоннаға жуық жүкті тасып апаруға қол жеткізді. Бұлар болмағанда жоғарыдағыдай көлемдегі жұмысқа 134 автомашина қажет етілер еді», – деген сөйлемдер анық дәлелдейді.
Әрине соғыстағы жағдайлар қиындықсыз, майдан шебіндегі әрекеттер шығынсыз болмайды ғой. 1942 жылдың желтоқсанында Астраханьда жасақталған 28-армия 1943 жылы Сталинград түбіне келгеннен кейін түрлі құрамаларға көмектесуге бөлініп, оның тылындағы көлік-транспорт бөлімдері де айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған. Бұлардағы басты «әттеген-ай» өзіміз жоғарыда сөз еткен «түйе батальондары» қатарының қайта толықтырылмауы еді. Содан олар армия, дивизия емес, полктарға бөлініп, ондағы көлік-транспорт жұмысы кезінде орын алған кездейсоқтықтардан саны азая береді. Соның бірі төмендегі оқиға.
1943 жылдың жазындағы Курск шайқасынан кейін жағдай жақсы жаққа өзгеріп, біздің әскерлер батысқа бет алмай ма?.. Міне, сонда жауды өкшелей қуып келе жатқан 902-полк Ростов жақтан шегінген неміс танктері колоннасымен ұшырасып қалады. Куәгерлердің айтуынша, ұрыс өте қысқа болған. Бірақ қырылған адамдарда есеп жоқ еді. Соның ішінде осы полктың артындағы жүк арбаларына жегілген 350 түйе өте аянышты күй кешкен. Керуенге жауап беретін интенданттық қызмет адамдары өкпе тұстарынан шыға келген жау танкілерін көріп, не істерлерін білмейді. Сөйтеді де, бәрін тастап тұра қашады. Ал арқаларында тең-тең жүгі бар түйелер болса... Қайран аңқау да аңғал «дала кемелері-ай» десеңізші... Ештеңеге түсінбей, меңірейіп тұрған да қалған. Фашистер аясын ба?.. «Дас ист руссишен панцер» («орыс танкілері осы екен ғой»), – деген мазақ сөзбен бейкүнә да момын жануарларды қырып салған. Сөйтіп сол шайқаста 902-полкқа бекітіліп берілген 350 түйенің 95 пайызы ажал құшқан.
Астрахань облысы, Ахтубинск қаласы. Басқұншақтан майданға барған қос түйеге орнатылған ескерткіш. 2010 жыл, 9 мамыр
Қолымыздағы кітап деректеріне қарап отырсақ, аталмыш қырғыннан аман қалған «дала кемелерінің» ішінде Миша мен Маша деген қос түйе болған екен. 902-полк жоғарыдағы оқиғадан соң естерін жиып, қайта жасақталғанда, әлгі екі жануарды зеңбірек сүйретуге пайдалану үшін сержант Григорий Нестеровтің расчетіне бөледі. Шөлге 3-4 күн бойы шыдап, жемшөпті де көп қажет етпейтін, сөйтіп жорық даласындағы тікенді қурай мен қаңбақты талғажу етіп жүре беретін бұл ойсылқара тұқымдары өздерінің жаңа қожайындарына қатты ұнайды. Содан зеңбірекке жегілген қос түйе және расчет командирі мен оған бағынышты екі жауынгер бар бәрі Ростовтан кейін Миус майданы шебіне бет алады. Одан Днепрдің төменгі сағасы арқылы Николаев қаласын азат етеді. Яссы-Кишинев операциясына қатысып, Румыния жеріне табандары тиеді. Дунайды өрлеп Венгрияға өтеді. 1945 жылдың көктемінде 1-Беларусь майданының құрамында Польша, одан Одерді көктей өтіп, Берлин іргесіне жетеді. Естеріңізге сала кетейік, бұл деректер жазушы Владимир Успенскийдің «Көсемнің құпия кеңесшісі» атты кітабынан алынып отыр. Автордың баяндауынша Рейхстагқа бағытталған алғашқы снарядтың иелері де осы расчет екен. «Аға сержант Нестеров, – делінген жоғарыдағы туындыда, – оқ жетер жердегі рейхсканцелярия ғимаратын өздері келіп тоқтаған үй құландысы тасасынан ұзақ қарады. Сөйтті де оқ тасушы жауынгерге зеңбірекке жегілген қос түйе – Миша мен Машаны артқы аркадағы дуал жаққа апарып шөгеруді бұйырды. Ал қару оқпанын Гитлер апанына қарай бұрған нысана көздеуші, қатардағы жауынгер Кармалюк болса, расчет командирі Нестеровтің: «Ат!» – деген пәрменімен Рейхстагқа алғашқы снарядты жіберіп кеп қалды».
Қызығы сол, Астрахань мен Берлинге дейінгі қауіп-қатерге толы 3000 шақырымдық жолдан аман өткен тек Миша мен Маша ғана емес екен. Интернеттегі деректерге қарағанда, Жеңіс хабары естілген сол күндері Германия астанасында «Шегіртке» деп аталатын тағы бір түйе болыпты. «Ол Қазақстаннан еді», – дейді Википедиядағы дерек. Байыптап қарасақ, мәселе былай екен.
...Жау Сталинградқа ентелей ұмтылған 1942 жылы Еділдің бергі бетінде 308-дивизия жасақталып жатады. Болашақта ол 1-гвардиялық армияның құрамында болуы тиіс еді. Көп кешікпей бұл құрылым алғы шепке келіп жеткенде, оның көлік-транспорт бөлімінде бір «түйе батальоны» болыпты. Кейін біз сөз етіп отырған дивизия 120-гвардиялық механикаландырылған бригада деп аталады. Сөйтіп 3-армия қоластына көшеді. Полковник Леонтий Гуретевтің басшылығындағы бұл әскери күш Сталинградты жандарын сала қорғайды. Қаладағы Баррикада зауытын жаудан босатып, тылда аз-кем тыныс алады. Міне, сонда жоғарыда сөз болған түйе батальонынан тек «Шегіртке» атты ойсылқара тұқымы ғана қалады. «Оның бұдан былайғы міндеті, – дейді сайттағы мәліметтер, – жорықта зеңбірек сүйрету, шанадағы жаралыларды госпитальға жеткізу, тылда ас кухнясы арбасына жегіліп, оқ-дәрі жәшіктері теңделген жүкті алдыңғы шепке жеткізу болатын». «Кейде, – делінген атақты журналист Василий Гроссманның «Жазушылар соғыс кезінде» кітабында, – керуендегі шаруашылық қызметкерлері «Шегірткенің» қос өркешіне отырып алып, төңірекке оқтын-оқтын көз салатын. Сөйтіп обоздың қайдан шығып, қайда бара жатқан бағытын айқындайтын. Осылайша бұл жануар өзінің сорайған бойымен «бақылау мұнарасы» қызметін де атқаратын».
Осылайша «Қазақстаннан барған (дерек «Багратион» операциясының қысқаша тарихы» зерттеу еңбегінен алынып отыр – автор) бұл түйе Орелге шабуыл жасаған 120-бригада әскерлерінің резерві керуенінде болады. Одан Белоруссияны азат етуге арналған «Багратион» әскери жоспарына жауапты құрамалардың екінші эшалонымен Брестен өтеді. Шығыс Пруссиядағы майдан жолдарымен біраз жүріп, Берлинге таяйды. 1-2 мамыр күндері ел Жеңіс хабарымен мәре-сәре болып жатқанда, жорық кухнясына жегілген «Шегіртке» Рейхстаг жанындағы алаңда еді. «Сонда ол қираған жау ордасына қарай мойнын бұрып тұрып бір түкірді», – делінген иронияға толы сөйлем бар Василий Гроссманның «Батыстағы соғыста» деректі кітабында. Біздіңше бұл қанша мысқылға толы әзіл десек те, жаңсақ пікір. Қате ұғым. Ішкі интуициямыздағы осы үннің жетегімен: «Түйелі ауылдың тумасы ғой. Не дер екен?» – деп ақын Өтеген Оралбаевқа телефон соқтық. «Біріншіден, – деді сөз етіліп отырған тақырыпқа байланысты сурет пен мәтінді электронды пошта арқылы сұратып алған әріптесіміз. – Бұл – қоспақ. Екі өркеші бар мұндай ойсылқара тұқымын қазақ осылай атайды. Екіншіден, мәтіндегі оғаш сөзді оны білмейтін адам, басқа ұлттың өкілі жазып отыр. Жалпы, бұл жануарға түкірді деген сөз келмейді. Дұрысы, көбік шашты деу керек. Қандай жағдайда? У-шуы көп жерде. Қызылды-жасылды ортада. Сосын өзін көп адам қоршап, дабыр-дұбыр әңгімемен мазасын алғанда. Мұны түйе атаулы жақтырмайды. Ондай кезде көмейінен түсініксіз дыбыс шығарып, аузынан көбік шашатыны бар. Рейхстаг іргесіндегі оқиға сондай жайттардан болған ғой шамасы».
Әлқисса, сонымен: «Әскерге «шақырылған» майдангер түйелердің кейінгі тағдыры...» – дейсіздер ғой құрметті оқырман! Айтайық. Мақаламыздың басында сөз болған Миша мен Маша бар емес пе?! Міне, сол жануарлар Жеңіс күнінен бірер апта өткен соң көше аралап келе жатқан Берлин қаласының тұңғыш коменданты, генерал-полковник Николай Эрастович Берзариннің көзіне түседі. Ол кісі көлігін тоқтатып, қос түйені жетектеп келе жатқан жауынгерден мән-жайды сұрамай ма? Мәселеге толық көз жеткізген соң 902-полк басшылығына хабарласып, бұл жануарларды құрметпен елге шығарып салуға кеңес береді. Коменданттың осы ақылынан кейін «дембльдерге» байланысты ұйымдастыру жұмысы қызу қолға алынады. Нәтижесінде 1945 жылдың 29 мамыры күні қос түйе оркестрдің салтанатты үнімен Берлин вокзалындағы жүк вагонына тиеліп, Мәскеу зоопаркіне жол тартады.
Ал арада 70 жыл өткенде... Иә, 2010 жылы Астраханьдағы ынталы топ мүшелері қызық бастама көтереді. Ол Басқұншақтан Берлинге дейін барған жерлестері – қос түйеге ескерткіш орнату туралы идея еді. Мұны осы облысқа қарайтын Ахтубинск қаласының мэрі Аман Наурызбаев қолдайды. Осылайша сол жылғы 9 мамыр – Жеңіс күні онда «Біз – жеңдік!» деген ескерткіш ашылады. Бұл кешеннің архитектоникасын бар-жоғы үш фрагмент ұстап тұр. Олар: бірі шөгіп, екіншісі тік тұрған қос түйе – Миша мен Маша, одан әріректе қойылған сол кезге тән соғыс зеңбірегі және оқ-дәрі жәшігінің үстінде ойланып отырған расчет командирі, аға сержант Григорий Нестеров.
Ал «Шегіртке» ше? Майданға «Қазақстаннан барған» қоспақ... Бұл жануардың соғыстан кейінгі тағдыры туралы не білеміз? Өкінішке қарай, ол жөнінде мәлімет өте аз. Бар дерек оның 1945 жылғы мамырдың ортасына дейін тірі екендігі. Жеңістен кейін әр батальон, полк, дивизия жоғары жаққа өздеріндегі адам, қару-жарақ, кеңсе мүлкі және көлік-транспорт саны жөнінде есеп бере бастаған. Сонда 120-механикаландырылған бригаданың «22.05.1945» деп толтырылған тізім қағазында «Шегіртке» жорық кухнясы мен азық-түлік арбасына жегілген жұмыс күші ретінде тіркелген. Басқа дерек жоқ.
Жанболат АУПБАЕВ,
журналист
НҰР-СҰЛТАН
