Қарсақбайдан Берлинге дейін...

Старый Руссо жерінде болған еді...

Біз он үш жас жігіт 1942 жыл­ғы 17 маусымда Қарсақбай кен­тінен соғысқа аттандық. Бізді бір­ден Куйбышев облысының Тоцк темір ­жол стансасында орна­лас­қан 11-ші запастағы атқыштар брига­дасына жіберді. Бұл жерде үш ай бойы химиялық барлаудың барлық жөн-жосықтарына үй­рет­ті. Сол кездегі деректер бойын­ша, фашистердің химиялық со­­ғыс­қа дайындығы өте жоғары-тұғын. 1941 жылы неміс армия­сын­да гау­би­цалардың 2 миллион химиялық снаряды және 500 мың ауыр сна­ряды болған еді. Хи­миялық оқ дәрілер қой­ма­­ларынан немістер май­данға күніне 10 эшелон жіберуге дайын болды. Біздің міндетіміз жау қол­данатын улы заттың таби­ға­­тын анықтау, қорғану ша­ра­­­­­ларын уақтылы қабылдау үшін немістердің химиялық ша­­­буыл­ды бастағанын білу, Ке­­ңес әскерінің қарсы шабуылын бас­тау мақсатында хи­мия­лық қа­уіптің аяқталуын анық­тау бол­ды. Мұның бәрі бізге хи­мия­­лық шабуылды тойтаруға да­­йындығымызды жоғар­ғы дең­гейде қамтамасыз ету мін­де­тін қойды. Оқу қиынға соқты. Су­воров айтқандай «жаттығу қиын болса соғысу оңай болады». Сөй­тіп қыркүйек айында бізді май­данға жөнелтті.

Мен Старый Руссо түбіндегі Эльмень көлінің маңайында ор­на­ласқан Солтүстік-Батыс май­данының 353-інші жеке пуле­метті-артил­лериялық батальонына тап болдым. Бұл жерде Кеңес әскер­лерінің қоршауында қалған 16-ыншы неміс армиясы тұрды. Мен тоғыз адамнан тұратын пулемет бөлімінің командирі едім. Біздің міндетіміз өзара былай бөлінді: үш адам пулемет пен танкіге қарсы мылтық қа­сын­да күзетте болады, үш адам дем алады, ал үшеуі жерке­пе­нің іші­не жиналған лай суды ко­те­локтармен қайта-қайта сырт­­қа тасиды. Біз бұл жерде қор­­шаудан шығуға ұмтылған не­міс бронетранспортерлерінің ша­буылын тойтарумен екі ай тұрдық. Ақпан айының аяғында қолбасшыдан шабуылға шығуға бұйрық алынды. 25 ақпанда, таңертең шабуылға шықтық. Бейтарап кеңістіктен өтіп, қалың қар басқан неміс дзотының ал­дын­дағы ашық алаңға жеттік. Фашистер пулеметтен толассыз оқ жаудырды. Көптеген жа­уын­­гер сол жерде қаза тапты. Біз қардың астына тығылып еңбектеп алға жылжуға мәжбүр болдық. Амбразураның алдында жар бар еді, біз соған секіріп түсіп, тыныс алдық. Дзотты құрту үшін алмұрт тәрізді гранаталары­мызды дайындай бастадық. Бірақ олар бізді байқап қалып үсті­мізден граната жаудырды. Жары­лыс толқынымен жан-жақ­қа ұшып кеттік, мен есімнен танып қалдым...

Есім­ді жисам неміс жер­ке­­пе­­­­сінің сатысында жатыр екен­­­­мін. Жан-жағымда ауыр жа­ра­­қаттанғандардың айқайы, ыңқылы құлақ тұндырады. Жеркепе іші тастай суық. Үш күн бойы санитарлық көмек көрсетілген жоқ. Тек төртінші күні ғана шанамен медбике келіп, бізді жақын маңайдағы темір жол разъезіне жөнелтті. Жауынгерлік госпитальге мен жаралы болғаннан кейінгі бесінші күні ғана жеттім. Бұл жерде дәрі­гер­лер рентгенге түсіріп денемде көптеген оқ жарықшақтары бар екенін ан­ық­тады. Көбісі операциямен алын­ды, ал өкпемде тұрып қалған темір жарықшақтары алынған жоқ, ол кездегі медицинаның мүмкіншілігі де соғыс кезіндегі қауырт уақыттың да мұршасы болар, міне 57 жыл бойы сол темірдің жарықшағы әлі де денемде «сақтаулы» жүр...

Тек көп жыл өткен соң ғана, майдандастармен кездескен кезде, бізге сол жерде көмекке келген рота жауынгерлерінің неміс дзоттарын талқандап шабуылға шыққанын естіп білдім...

 Курск доғасындағы шайқас

1943 жылдың шамамен 5-6 шілдесінің түнінде жау­дың шабуылынан хабардар бол­ғандардың бәрінде де ұйқы болмады. Орудия командирінің айналмалы орындығынан тұрып, сағатыма қарасам үш жарымды көрсетіп тұр екен. Жоғарғы люкті ашып танкіден шығып аяғыммен трансмиссиялық бөлімшенің үстіне тұрдым. Түнгі таза ауаны құшырлана жұтып жан-жағыма қарадым. Ағаш арасынан анда-санда құстардың үні естіледі. ...Таң алдындағы жарты сағаттан кейін кеңес артиллериясы күшті қарсы дайындық жүргізді. Қолға түскен тұтқынның айтуынша, бұл күшті отты соққы болды. Артил­лериялық қарсы дайындық бас­тап­қы межеде орналасқан неміс әскерлеріне елеулі шығын әкелді, жаудың шабуылға шығуына кедергі жасалды.

Қарсыластар шешуші ша­буыл­ға көшті. «Айдан анық, жау Обоянск шоссесіне шығуды көздеп отыр» деді полк коман­ди­рі, «ол күшті танкілік таранмен біздің қорғанысымызды бұзып өтпекші, барлық взвод, рота командирлеріне шабуылдың бас­талғандығы туралы хабарлау керек, бөлімдерді жауынгерлік даярлық жағдайына келтірсін» деген команда естілді.

Люктердің есіктері тарсыл­дап жабылып, мотор үні гү­ріл­деп орманға жан бітті. Шлем­нің наушниктерінен полк коман­дирінің «Гвардияшылар жау­ға қарай алға!» деген даусы есті­ліп жатты. Алдымызда ауыр сынақ тұрғанын барлық жауап­кер­шілікпен түсіндім. Обоянск тас жолындағы қозғалыс толассыз болды. Біз бастапқы жауынгерлік межеге жеткенде кеш те түсе бастады. Сонымен 69-ыншы гвардиялық танкілер полкі Яковлева селосына жетті. Біз қандай жағдай болса да жауды Обоянскіге жібермеуіміз керек. Бірақ жау «Жолбарыстары» мен «Пантераларын» жүздеп, екі жүздеп шабуылға шығарды. Біздің танкішілер олардың бір­жа­ғын ойсыратса, екінші жақтан жаудың танкілері толып шыға келеді. Бұл тарихта болмаған өмір мен өлім арасындағы қан­төгіс танкілер шайқасы еді. Біздің алдымызда тұрған бірінші эшелонның дивизиясы жаудың күшті екпінімен кейін шегінді. Гитлершілерге қатты соққы бере отырып біздің әскерлер алдын ала дайындалған межеге – майдан шебіне ұйымдасқан түрде шегінді.

Қарсы соққы бе­ру туралы бұй­рық­ты орын­дау кезе­ңі жет­кен­діктен біз тан­кімізбен алға ұм­тыл­дық. Даланы танкілер моторының үні алып кетті. Тасада тұрған Т-34-шілер соғыс тәртібімен жауға ұмтылды. Танкілердің артынан жаяу әскерлер ерді.

Мен зеңбірек коман­ди­рі болғандықтан қатты қо­бал­жыдым. Себебі не­міс­тер­­дің «жолбарыстары» мен «фер­динанд­та­рының» жуан­ды­ғы 88 мм болатын зеңбірегі біздің танкілердің бронын 2 км қашықтықтан тесе алатын еді. Мұндай жағдайда біздің «отызтөртіншілер» ашық со­ғыста жеңіске жете алар ма екен деп ойладым. Жау­дың ауыр танкілерінің осал жер­­лері де бар еді. Ауыр болат танкілер ыңғайсыз шабан жыл­жи­тын мұнараларын бізге қарай бағыттап бұрғанша жеңіл маневрлі «отызтөртіншілер» бірнеше рет нысаналы атып үлгеретін. Дегенмен, менің ойлағанымдай біраз шығынға ұшырадық.

Қарсыластар кезекті шабуыл­ға шықты. Олар Обоянск тас жо­лының бойындағы май­данға саны 200-ден асатын танкісін шығарды. Үлкен шығынмен жаудың шабуылын тойтардық. Біздің позицияға шабуылдаған жаудың бомбалаушыларын біздің истребительдер қуып тас­тауға тырысты. Негізінде от пен қалың түтін арасында не болып жатқанын айту қиын еді. Шабуыл арасындағы қысқа үзілісте люкті ашып, басымызды шығарып, ауа жұтып жеңілдене демалып бір-бірімізді қыс­қа жеңіспен құттықтадық. Сөйт­кенімізше болған жоқ жау­­дың кезекті шабуылы бас­тал­­ды. Тасада тұрған біздің танкілер гитлершілерді тура ату қашықтығына жіберіп алып, оларды осал жерлерінен көз­де­ді. Біздің кейбір танкілер топтасқан ауыр және орташа тан­кілерді айналып өте бастады. Біз­дің позицияға жақындаған жау танкілерін артиллеристер мен танкистер қалың оқпен қарсы алды. Жау майданда оққа ұшып жанған машиналарын тастап, шегіне отырып қайта ша­­буыл жасаумен болды. Корпус позициясының алдындағы дала да, қыр да, орман да ойылған шұңқыр, қираған техникаға толы үлкен өрт алаңына айналды.

Гитлершілер Обоянск бағы­ты­нда елеулі жетістікке жете алмай, бәсең шабуылға көшті. Жау қыруар күш жұмсай отырып қорғанысымызды түбіне дейін бұза алмағандықтан біздің табандылық көрсететінімізге сені­міміз молая түсті. Танкистер, артил­леристер мотоатқыштар адам айтқысыз шыдамдылықпен күрескенін көріп менің де үмітім ұлғайды.

... Күндіз біздің полктың позициясына жаудың 30 танкісі бет бұрғанда біз бұйрықты күтіп, шай­қас­ты бақылап резервте тұр едік. Алдымызда танкіге қарсы ататын зеңбіректер тұрды. Жаудың бірнеше танкісі тойтарылды. Бір кезде оң қанаттағы төбенің үстінен бірнеше «жолбарыс» шыға келді де тура батареяға қарай ұмтылды. Алайда олардың снарядтары таусылып ататын оғы болмады. Бірнеше минуттан кейін зеңбірек расчеттары тапталуы сөзсіз еді. Бір кезде олардың қасынан снаряд жарылды, бәрі де қаза тапты. Біздің шыдамымыз таусылып, менің танкім және басқалар орнымыздан қозғалдық. Орманнан шыға үлкен жылдамдықпен келіп, таранмен неміс танкілерін соғып аударып тастадық. Мен тараннан кейін соңғы күшімді жинап жанып жатқан танкіден әзер шығып үлгердім. Құлақ тұндырар қатты соққыдан контузия алдым. Одан кейін не болғанын білмеймін, есімді жисам санитарлық бөлімнің палатасында жатыр екенмін...

 Берлинге шабуыл

...Кеңес әскерлері Германия жеріне толық аяқ басып Берлинді шабуылдауға дайындық жасап жатты. Біздің бірінші гвардиялық танкі армиясы басты соққының нағыз басында тұрып немістерді барлық жолында дем алдырмай соңына түсіп отырып үнемі қуумен болды.

69-ыншы гвардиялық танктер полкінің танкистері Данциг пен Гдыняда ауыр шайқастарды бастарынан өткізді. Бұл жерлерде немістер бізге қарсы «бен­де­ровшілер» мен «власов­шы­ларды» қарсы қойды. Олар бізге қарсы соңғы фауст-оғы қалғанша соғысты. Фауст-оқтарымен біздің танктерден танк қалдырмай атқылады. Оларға жақын барып танктың шынжыр табанымен жанышпайынша олар тұтқынға берілген жоқ. Егер олардың фауст-оқтары таусылып қалған болса, олар берілмей танктың астына түсуге ұмтылады немесе қаша жөнеледі. Біз оларды танкімен қуып жүріп шынжыр табанымен жаншуға мәжбүр болдық.

1945 жылдың наурызында қарсыластардың негізгі күштері аяғына дейін талқандалды. Соң­ғы шешуші Берлинді шабуылдау операциясына даярлық бас­тал­ды...

Берлинге шабуылдың алдында біздің армия, оның ішіндегі біздің полк жаңа әскери машиналармен толықтырылды. Жергілікті жер жаудың жақсы қорғана алуына қолайлы екені анық болды. Батпақты саз өзендер мен ағып жатқан жылғалар, арықтар, көлдер – Кеңес армия­сының шабуылға шыққан бөлім­дерін абыржытуға ғана емес, сонымен қатар бөлшектеп тастауға да болатын тиімді рельеф еді. Танкистер үшін де қиындықтар болды. Одердің батыс жағалауы батпақты сазды су басып жатқан жер. Оның арғы жағында сал­быраған тік жартастары бар Зеелов­ский биіктіктері. Сонымен бір­ге бетондалған немесе ағаш жеркепеден жасалған оқ атылатын нүктелер.

...Әлі есімде, сәуір айының орта кезінде полк армияның басқа да құрамдас бөлімдерімен бірігіп түн қараңғысын жамылып, алдын ала дайындалған уақытша жасалған өткелдермен Одердің сол жақ жағалауына шықты және плацдармда арнайы белгіленген алаңға келіп тіреліп кірді.

Көп майдандас жолдастарым соғыстың соңғы күндеріне дейін жеткен жоқ. Экипаждың бұрынғы ескі танкистерінен жалғыз қалдым. Берлинді шабуылдау кезінде кенеттен мені өлтірсе, бәрінің де біткені емес пе?!... Міне, сондықтан да «тірі қалсам екен және со­ғыс­тан кейінгі кезеңді – кеңес адам­дарының қуанышты бақыт­ты өмірін көрсем екен...» деген менің ең соңғы арманым осы болды.

1945 жылдың сәуір айының ортасындағы қай күні екені есімде жоқ, таңғы сағат 5-те Кеңес әскерлерінің «Рейхтың» аста­насына соңғы шешуші ша­буы­лы­ның басталғанын мыңдаған зеңбірек құлақты жаратын қатты гүрсілмен хабарлады. Аспанда біздің бомбалағыштардың гуілі толастамады. Артиллериялық даярлықтан кейін жүздеген прожектор жарқ ете қалды. Одердің арғы жағындағы ойпатының бәрі мыңдаған снарядтың, минаның, авиациялық бомбалардың жарылысынан ырғалып будақтаған түтін араласқан көгілдір жа­рық­пен жарқырап жатты. Тү­тін­­нің тығыз болғаны соншама, тіпті күшті зениттік про­жек­тор­лар­дың өзі жарыққа жол аша алмады. Жаяу әскерлер мен танкілер тығыз үйіріліп шабуылға шықты. Бізге күшті отты құйынмен дот­тар­дың, дзоттардың, тан­кі­ге қар­сы мүмкін болатын кедер­гі­лер­дің, қоршаулардың және қақ­пан­дардың жүйесін жеңіп өтуге тура келді.

...Берлин ішіндегі көшелер үшін шайқастар да басталды. Біздің шабуыл майданының шебі империялық канцеля­рия мен Рейхстагтан алыс емес «Тиргарден» паркіне ті­ре­­летін Вильгельмштрассе көше­сі арқылы өтіп жатты. Бізге фаустатқыштар кедергі жасады. Кейбір кезде канализациялық құдықта немесе үйдің подвалында отырып алып көшеге шыққан танкілерді ата бастайды. Қай жаққа қарау керек екенін білмейсің. Біз бәріміз экипажбен бірге көше жаққа шыққан кезде біздің танк өз орнында тұр екен, радист-атқыш фаустатқыштарға қарсы пулеметтен оқ жаудырып жатты. Германия жеріне кірген кезде күн сайын шайқаса отырып 5, 10, 15 шақырымдай қашықтықты шабуылмен алатын едік, енді міне алға 5 метрге де жылжи алмай келеміз. Көпқабатты үйлердің терезесінен фаустатқыштардың шыққанын аңдыдық. Атқыштар көрініп қалса болды зеңбіректен шрафнельды және жарқыншақ снарядпен атқылаймыз. Бұрын бір снарядты немістердің бір топ жаяу әскерлеріне жұмасасақ, енді бір фаустатқышқа жұмсауға тура келеді. Осылай үйлердің терезелерін атқылап отырып Берлиннің көшелерімен күн са­йын 50 немесе 100 метрге ғана жылжыдық.

Көшелердегі шайқастарда біздің армияның құрамдары осылай шабуыл жасап отырды. Тіпті экипаждар танкіде бір адамын ғана қалдырып автоматпен, гранаталармен қару­ла­нып көпқабатты үйлердегі фаус­тат­қыш­тардың ізіне түсті.

25 сәуір күні қарсыластардың Берлин маңындағы топтары толық қоршауға алынды, әскер­ле­рі апатты жағдайға енді. Берлин гарнизонының тағдыры алдын ала шешілді. Танкінің радио­қабылдағышы арқылы 2 мамыр күні таңертең армия қолбасшысының оқ атуды дереу тоқтату туралы бұйрығын тыңдадық. Бұл қуанышты хабар еді. Жауынгерлер мен офицерлер біріне-бірі құттықтауға ұмтылды. Әркім әрқалай пис­толеттен, винтовкадан, автоматтан, зеңбіректен аспанға оқ атқылап бас киімдерін жоғары лақтырды. Жеңістің құрметіне салют аттық. Жау жеңілгенін мойындап, берілді. Берлин отқа оранып, жанып жатты.

Біз 1945 жылдың 9 мамырына дейін Берлинде тұрдық. Орнаған тыныштық арасынан дауыстап сөйлейтін күшейтілген қуатты қондырғылардан Герма­ния­ның беріліп, капитуляция жасағандығы жайында естіліп жатты. Осылайша «Берлин шабуылы» – шайқасын аяқтап 1946 жылдың 16 наурызында туып-өскен үйіме, Қарсақбайыма оралдым...

P.S.: Бұл қанды сұрапыл соғыстың ел аузында жүрген тек үш маңызды кезеңі туралы ғана өз қолымен жазған Бектай майдангердің басынан кешірген әңгімелері... Әрине соғыста үш жыл сегіз айдан аса уақыт болып, жеңіспен Отанына қайта оралған, бүгінде бақилық болған жауынгердің өскелең ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық, айтылмай кеткен, жазылмай кеткен, тәрбиелік маңызы зор қаншама әңгімелері жетпей қалды десеңші...!

Иә, Екінші дүниежүзілік соғыста елі мен жерінің амандығы үшін қанын аямай төккен қаншама қазақ солдаты қыршынынан қиылып, ерлікпен қаза тапты. Бүгінде майдангерлер қатарын саусақпен ғана санауға болады, оларға лайықты сый-құрмет көрсете алып жүрміз бе деген терең ойлар мен сұрақтар түсінген әрбір адамды мазалайтыны анық! Тарих сабақтарын өз уақыт еншісіне алып, ұрпақ жадына әлсін-әлсін сіңіріп отыру – бүгінгі ұрпақтың қасиетті парызы!

Дайындаған

Мүталап ӘБСАТТАРОВ