Жазба әдебиетіміздің тарихи жүйесін түзіп, оны 1) діндар дәуір; 2) ділмәр дәуір деп екі кезеңге ажыратқан А.Байтұрсынұлы діндар дәуірге берген сипаттамасында «Молдалардан шыққан жазу әдебиет дінге қызмет қылса да, тілге қызмет қылмаған. Тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту орнына, тілді бұзған, аздырған; қазақтың тұтынған тілімен жазбай, шығарушылар: «Кітаби тіл», «Әдеби тіл» деп, ноғай тілімен, яки сарт тілімен жазған. Қазақтың тілінде басылған бұрынғы шығармаларды алып қарасақ, қазақ тілі болмай, қазақ пен ноғай тілінің араласқан қойыртпағы болып шығады. Ол қойыртпақ тіл қожалар, молдалар шығарған сөздерде ғана емес, қазақ молдаларының шығарған сөздерінде бар. Бұл кемшілік егер де баспа кітаптар жүзінде ғана болса, бастырған ноғайлар бұзды дер едік, олай емес, жазу солай екендігін қазақ молдаларының өз қолымен жазған жазулары көрсетеді», дейді.
Ғұлама ғалымның «ноғай тілі», «сарт тілі» деп шартты атап отырғаны Әлішер Науаилердің тілі. Яғни шағатай тілі, дәлірек айтсақ, түркі халықтарына ортақ жазба әдеби тіл. Мейлі татар, ноғай, өзбек болсын, араларында аздаған диалектілік айырмалар бола тұрса да, бұл жазба әдеби тілдің сонау «Құтты Білік» дәуірінен жалғасып келе жатқан көркемдік-эстетикалық нормалары, стильдік өзегі ортақ. Діндар дәуір әдебиетінде қазақ ақындары өз шығармаларын «қазақтың тұтынған тілінде жазбай», ортақ жазба әдеби тілдің әсерімен қазақ тілін алалағанымен, қазақ әдебиеті бұл ортақ тілге, ортақ тілдегі әдеби үрдіске толығымен ауысып кеткен жоқ. Зерттеуші Т.Тебегенов Ахаңның пайымдауларын негізге ала отырып, бұл дәуір шығармаларының жанрлық сипатына қатысты «шығармалардың тақырыптық-идеялық нысанасы, мазмұны адамгершілік-имандылық жолы ретінде ұсыныла отырып, ақындар халық әдебиетінің ежелден қалыптасқан көңілге қонымды, құлаққа сіңімді түрлерін жаңғырта жалғастыра жырлаған», дейді. Демек, қайталай айтсақ, қазақ ақыны Шығыстан немесе шығыстық үлгідегі түркілік жазба әдеби дәстүрден қашан да түрді емес, мазмұнды, тақырыптық-идеялық бағытты үлгі етіп алады. Бұл да болса, сыртқы ықпалдың аса күшейген кезінде де, ауызша әдебиеттен бастау алатын тарихи тамырынан ажырамаған ұлттық әдебиетіміздегі дәстүр сабақтастығы беріктігінің белгісі.
Шығыстық әсерден, шығыстық үлгідегі Шағатай жазба әдебиетінің ықпалынан ұлттық поэзиямыздың ұлы белесі – Абай шығармашылығы да құр алақан емес. Әсіресе медреседе оқып жүрген жылдарында Шығыс шайырларының әйгілі шығармаларымен танысқан жас Абай таза шығыстық дәстүрмен өлең жазуға да талпынды. М.Әуезовтің көрсетуінше, Абай Шығыс ақындары үлгісіндегі «Йузи-Раушан», «Фзули, Шәмси», «Әлифби» сияқты өлеңдерін 13 жас пен 18-19 жас арасында жазған. Абай шығармаларына қатысты зерттеулерден әлі де болса тысқары қалып келе жатқан шағатай үлгісіндегі осы үш өлеңнің сыртқы құрылымы мен ішкі мазмұнына қатысты құнды пікірлерді тағы да М.Әуезов еңбектерінен кездестіреміз. «Осы өленде және бұдан кейінгі екі өлеңде де, Абай өзінше түркі тіліндегі (сол кездегі әдебиет тілі деп саналған) үлгіде жазып отыр. Бірақ анық, сол түркі сөзі мен осы өлең қатарында келетін араб сөздері әлдеқайда көп. Өлеңнің уәзін ырғағы да, жеке сөздердің айтылуы да кітап үлгісінде «нигә», «шигә» деп қазақтың «неге», «шегеді» деген сөздерін кітапшалап, әдейі бұрмалайды. Өйткені алып отырған өлең ырғағы, ритмнің өзі арабтан иран, шағатайға жайылған «ғаруз» өлшеуінің үлгісі. Бұл – қазақ сияқты елдердің тіліне, өлең құрылысына мүлде жанаспайтын ырғақ. Бірақ өздері әзербайжан, өзбек, түрікпен, татар, қазақ сияқты елдерден шығып, арғы замандар мен бертін кездердегі араб, ислам мәдениетінің ықпалын көрген классик ақындардың көбі өз халықтарының тілдерін бұрмалап жазатын. Сол үлгі Науаида, Физулида, тағы басқа Абай қадірлеген ескі өзбек, әзербайжан, тәжік ақындарында көп кездеседі. Өзі шәкірт, өзі бала ақын Абай соларға сырттай бой ұрып, алаңсыз еліктейді», дейді ғалым «Иузи-Раушан» өлеңіне қатысты талдауында.
Мәселенің жай-жапсарын жан-жақты ұғына түсу үшін ғұлама ғалымның пікірін әдейі толығырақ келтіріп отырмыз. Маңыздысы сол, М.Әуезов ойлары Абай талпыныстарының тарихи себептері мен дәстүрлі арналарына үңіліп, аса мәнді мағлұматтар береді. Абай осы өлеңдері арқылы қазақ әдебиетіне тұңғыш рет «ғаруз» өлшемін енгізді. Ендеше, ақынның шығыстық үлгідегі бұл шығармалары ұлттық өлеңіміздің тарихындағы өрелі құбылыс, өзгеше ізденіс екені даусыз. Әдебиетіміздің тарихында Абайға дейінгі, Абайдан кейінгі дәуірлерде де шығыстық дәстүрге еліктеп, шағатайлық үлгіге іш тартқан ақын-жыршылар баршылық. Алайда олардың көпшілігі шығыстық үрдістен түрді емес, мазмұнды және идеялық бағытты алды. Ал ұлы Абай талпыныстары тым бөлек. Оның шығысқа еліктеуі де ерекше. Абай өзге ақындардай емес, шығыстық үлгіден мазмұнмен бірге түрді де игеруге тырысады. Бір кездері парсының атағы жер жарған ақындарымен өнер бәсекесіне түсіп, солармен бой теңестіруге талпынған Жүсіп Баласағұн, Ахмет Иүгінеки, Хорезми, Құтып, Науаи, Физули және т.с.с. түркі ақындары ғарузды (аруз) таңдауға мәжбүр болып, осы өлшемнің түркілік үлгісін қалыптастырса, Абай да қанша қиын болғанымен, бұл дәстүрдің қазақтың ұлттық поэзиясындағы тұңғыш тәжірибесіне бастама берді. Әрине тоғыз ғасырдай қолданылса да шарттылық шеңберінде ғана қалып, түркі өлеңімен толық үйлесім таба алмаған ғаруз өлшемінің қазақ тілімен, өлең құрылысымен жанаспасы әбден анық. Сол себепті де Абай ғарузбен жазылған шығыстық үлгідегі өлеңдерінде сол дәуірде қазақ тіліне қарағанда ғаруз өлшеміне әлдеқайда икемделген шағатай әдеби тілінің стиліне арқа сүйейді.
«Иузи-Раушан» өлеңінің тағы бір назар аударарлық тұсы – сыртқы құрылымы. Мұхтар Әуезов айтқандай, бұл үлгі қазаққа жат, араб-парсы өлең үлгісі. Ұйқас жүйесі аааә-аааә-бббә түрінде түзілген, төрт тармақты үш шумақтан тұратын бұл үлгінің қазақтың халықтық өлең өрнегінде кездесе бермейтіні анық. Ендеше, бұл үлгінің тегін ақын еліктеп отырған шығыстық үрдістен іздеген абзал. Жалпы, шығыстық үлгідегі классикалық түркі поэзиясында екі тармақ бәйіттерден құралған өлең түрлерінен өзге, төрт тармақтардан тұратын рубай, тұйығ, мурабба, терби-бенд сынды өлең түрлері баршылық. Бұл түрлер бір-бірінен өзгешеленеді. Мәселен рубай мен тұйығ қазақтың қара өлеңі секілді ааәа түрінде түзіліп, бір ғана төрт тармақтан тұрса, мурабба және терби-бенд түрлері ең азы 3, ең көбі 7 төрт тармақты шумақтардан құралады. Абайдың жоғарыдағы өлеңі мурабба өлең түріне келеді. Мурабба ұйқас жүйесі аааә-бббә-вввә түрінде түзілген төрт тармақ шумақтардан тұратын өлең түрі. Абай өлеңінің бар айырмашылығы – бірінші және екінші шумақтардың алғашқы үш тармағы өзара ұйқасып, аааә-аааә-бббе түрінде құрылған. Алайда бұл аса айқын айырмашылық емес. Әр төрт тармақтың алдыңғы үш тармағының және әр шумақтың соңғы тармақтарының өзара ұйқасуы мурабба өлеңінің басты белгісі саналады. Бұл түр шағатай және осман түрік шайырларының шығармаларында кеңінен қолданылған.
Тегінде, Абайдың шығыс поэтикалық дәстүрімен байланысы сөз болғанда, ондағы бар шығыстық белгіні таза араб-парсы үлгісіне тели беру әбестік. Бұл орайда сүйенерге тұрарлық салмақты пікірлер тағы да М.Әуезов зерттеулерінде айтылады. «Оған (Абайға), – дейді ғұлама ғалым, – тілдері түсінікті ең жақын ақындар болғандықтан Науаи, Физули үлгісі көп әсер етеді. Жас шағында сол ақындар өздеріне үлгі еткен Фирдоуси, Сағди, Қожа Хафиз тәрізді ұлы классиктердің ескі өзбек тіліне аударылып, Абайға сол аударма арқылы таныс болуы көңілге қонымдырақ көрінеді. Бұл соңғыларды Абай білгенде «түркішеленген аудармалардан білу керек». Яғни Абайдың үлгі мектебі араб-парсылық үрдіс емес, сол үрдістің ықпалында қалыптасқан түркі классикалық өлең дәстүрі. Бұл дәстүр түркі өлеңі тарихында Қарахандар дәуіріндегі «Құтты білік», «Ақиқаттар сыйымен» басталып, Алтын Орда дәуірінде Хорезми, Құтып, Бабыр-шах және Сайф Сараи сынды ақындардың шығармашылығымен шыңдалып, Науаи, Физули, Нәсими, тіпті, ХVІІІ ғасырдағы Осман түріктерінің Нәдим, Бақи сынды шайырлары шырқау шыңына жеткізген, көркемдік заңдылықтары ортақ, біртұтас поэтикалық құбылыс. Мұсылманша хат таныған жас Абай осы ақындардың легіне қосылмаққа құлшынды, дәуірінің алдыңғы қатарлы өлең дәстүрінің төрінен орын теппекке талпынды. Бұған қоса, Әуезовше айтсақ, шағатай үлгісіндегі үш өлеңі арқылы «ол бұрын қазақ жазып көрмеген өлеңдік оқшау түрді қызықтап, тамашалады да». Бұлардың ішінде көлемі де, көркемдік сипаты да күрделірегі «Әлифби» өлеңі. Әр тармағы араб әліпбиінің ретіне сай тізілген бұл өлең түрі шығыс поэтикасындағы күрделі көркемдік тәсілден туған. Шығыс ақыны өзінің шеберлігін паш етпек үшін әртүрлі күрделі көркемдік тәсілдер арқылы екі жол бәйітті мың құбылтып, астарына сан алуан мазмұн жасырған. Бұл күрделі көркемдік тәсілдердің ішінде тарих, мувашшах, менкут, мүхмел, т.с.с. тәсілдер араб әлифбиінің графикалық ерекшеліктеріне негізделе құрылады. Мәселен, тарих – әр әріптің әбжәттік ретіне, яғни сандық сипатына негізделе құрылады да, өлең бәйіттегі қандай да бір сөзді құраған әріптердің сандық сипаты бәйіт мазмұнына қатысты белгілі бір жылды немесе кезеңді меңзеуі мүмкін. Менкут – бірыңғай нүктелі әріптерден түзілген мағыналы өлең. Ал мүхмел болса, бірыңғай нүктесіз әріптерден түзілген бәйіт өлең. Мувашшах – бәйіт өлеңнің тармақ басы әріптерін жоғарыдан төмен қарай белгілі бір ретпен немесе тәртіппен түзу тәсілі. Мувашшах екі түрлі болады. Біріншісінде, тармақ басындағы әріптерді жоғарыдан төмен қарай біріктіріп оқығанда қандай да бір адамның аты шығады. Ал екіншісі, Абай өлеңіндегідей, әлифбидің ретіне сай түзіледі. Яғни Абайдың «Әлиф-дек» өлеңі аса күрделі тәсілмен түзілген мувашшах өлең. Бұл екі ақынның бірінің қолынан келе бермейтін, өлеңнің өзгеше үлгілерінен саналады.
Шағатай әдебиетінде Науаи, одан кейін ХVІІІ ғасырдағы Осман түрік әдебиетінде Есрар Дәдә (1748-1796) сынды ақынның шығармашылығында мувашшах өлең үлгілері кездеседі. Абай да «Әлиф-дек» өлеңі арқылы осы күрделі түрді игеруге тырысты. Ақынның бұл ізденісі өзі еліктеген шағатай өлең дәстүрін қаншалықты еркін меңгергендігіне дәлел. Сондай-ақ белгілі ғалым Қ.Жұбанов айтқандай, «Абайдың түр іздеу екпінінің көп өскендігін көрсетеді».
Алайда алғашқы шығармашылық тәжірибесін ортақ түркі тілінен, шағатай дәстүрінен бастаған ұлы ақын көп ұзамай ана сүтімен дарыған халықтық әдеби тіл үлгісіне, ұлттық әдебиет үрдісіне оралды. Ол осы үш өлеңнен кейін Шығыс жұртына қонуды тоқтатқан. Абай шығармашылығындағы бұл бетбұрыс ұлттық әдебиетіміздің болашағын белгілеген аса іргелі құбылыстардың бірі. Тіпті ұлттық әдебиет қана емес, сол кезеңдегі бүкіл түркі тілді елдер әдебиетіндегі жаңаша бір белес. Қ.Жұбанов әдебиет тарихындағы Абай шығармашылығын онымен тұстас Зәки Уәлиди, Шайықзада Басбич, Чихабудтин Мәржани, Қаюм Насири, Мырза Фатали Ахундов сынды түркі жұртының танымал тұлғаларымен салыстыра келе, «Абайдың ақындығын, басқа қасиеттерін былай қойып, тек әдеби тілімізді жасаудағы еңбегінің өзін ғана алсақ та, онда ақымыз кететін түрі жоқ. Оның үстіне Абайдың ірі ақын болғанын, оның өлеңі болсын, қара сөзі болсын, бұрынғы халық ақындарынан да, шағатайшыл молда ақындардан да ауып шығып, соны жол салғанын ескерсек, Абай бейнелі ақын ол кезде қазақта ғана емес, көрші елдерде де болып жарымағанын көру қиын емес», дейді.
Рас, Абай дәуірінде өзге түркі ұлыстарының әдебиеті әлі де болса шығыстық үрдістің шырмауынан шыға қоймаған-ды. Хиуа хандығында ғұмыр кешкен Муқими (1851-1903), Фурқат (1858-1909), Убайдуллах Салих (1853-.....), т.с.с. ақындар стиль тұрғысынан классикалық шағатай өлеңіне қарағанда өмір құбылыстарын шынайырақ суреттегенімен, тіл мен түрде шағатай үлгісінен аса алмаған. XIX ғасырдың екінші жартысында Орта Азия мұсылман елдерінің мәдени өмірінде түбегейлі реформалар жасау идеясын бастатқан «жәдидшілдік» әрекеттің өзі әдебиетке айтарлықтай жаңалық әкелген емес. Хиуа мен Қоқандағы «жәдидшіл» жыршылар өз өлеңдерінде көнеден келе жатқан дәстүрлі тақырыптарды толғаумен бірге, дәуір талабына сай тың тақырыптарды игеруге тырысса да өлеңнің тілі мен түріне назарға ілігерлік жаңалық енгізген жоқ. Тіпті Қ.Жұбанов айтқандай, «Абайдай жаңашыл ақын Орта Азия былай тұрсын – Ресей күншығысы ғана емес, мемлекетті ел – Түркияда да кем болған». ХV ғасырдан бері Халифат билігін қолына ұстап, мұсылмандық Шығыс елдерінің көшбастаушысы болған Осман түрік мемлекеті XIX ғасырда ескі империялық құдіретінен айырылып, дамыған Батыстың ыңғайына ығыса бастағаны тарихтан жақсы мәлім. Мәдениет пен әдебиетте Танзимат дәуірін (1860-1896) бастаған Осман түріктерінде Шиннаси (1826-1871), Зия Паша (1829-1890), Намык Кемаль (1840-1888) сынды ақындар көнеден келе жатқан шығыстық үлгідегі классикалық Диуан әдеби дәстүрінің қатаң қалыбын бұзып, әдебиетке, әсіресе өлең өнеріне жаңашыл сипат беруге тырысқанмен, бәрібір көне дәстүрдің шеңберінен шыға алмады. Өлең өлшемінде әлі де болса аруздың (ғаруздың) айқын үстемдік құруы, негізінен ғазал, тәркиб-и бәнд, қыйта сынды классикалық түрлердің кеңірек қолданылуы танзимат дәуіріндегі жаңашылдық жай әншейін, көненің жалғасы ғана болғандығын дәлелдейді.
Абай ақындығы қазақ әдебиеті белесінен асып, жалпы түркі әдебиеті шыңынан бой көрсеткендей. Абай жазу-сызуы мен ғылымы орныққан мәдени қоғамдардағы сан алуан әдеби ағымдардың тартысынсыз-ақ, теориялық біліммен қаруланған білімпаздардың сын-пікір, ақыл-кеңесін естімей-ақ, Сарыарқаның төрінде отырып, ұлттық өлеңнің өлмес дәстүрін қалыптастырып, өшпес үлгісін жасады.
Абай дәуірі жалғыз қазақ қауымы үшін ғана емес, исі мұсылман, Шығыс елдерінің тарихындағы аса ауыр да күрделі кезең еді. Жалпы алғанда, XIX ғасырдың басты оқиғасы – кәрі Азияның бөліске түсуі (француздардың Арабияны, ағылшындардың Үндіні, орыстардың Орта Азияны жаулап алуы) келесі ғасырдың толқынды болатынын аңғартып кетті. Өйткені аталған Азия елдері жаңа заманға дейін әлемге бағдар беріп, бағыт сілтеп келген көне руханият ошақтары, дәстүрлі қоғам орталықтары болатын. Бұған қоса Шығыстың алынбаған соңғы қамалындай болған Осман түрік қоғамы да 1839 жылы 3 қарашада қабылданған «Гүл Хане Хатт-и Нума-иуну» атты мемлекеттік ресми жарлық арқылы қоғам өмірінің бар саласында батыстық үлгінің үстемдігін мойындап, жаңа Батыстың алдында күйрек күй кешті. Шығыс елдері тағдырының осынау ортақ желісі жасында Шығыс үрдісіне, шағатай үлгісіне еліктеген Абайдың есейе келе Еуропа мәдениетіне бет түзеуінің тарихи алғышартын әзірлеген сыңайлы. Бұл дәуірде бірнеше ғасырлар бойы араб, парсы, түркі мұсылман елдерінің мәдени бірлігінің ортақ діңгегіндей болған (әрине, діннен кейінгі) шығыстық әдеби дәстүр де өзінің көне дәуірлердегі көркемдік-эстетикалық құнарынан айырылып, тарихи тоқыраудың алдында тұрды. Енді, XIX ғасыр Шығысында Науаи, Физулилар сынды жаңашыл, жасампаз шайырлар жоқ еді. Тек солардың айтқанын қайталап, әдеби еліктеуден аса алмай, қасаң қағиданы бұза алмаған қалыпшыл ақындар ғана болды. Міне, жүздеген жылдар бойы адамзат баласының руханият қазынасына көркем сөздің сан алуан көрікті үлгілерін қосқан шығыстық әдеби дәстүр жаңа дәуірде өзінің бар көркемдік-эстетикалық мүмкіндігін сарқып, дәуір талабына жауап бере алмас жадағай күй кешті. Абайдың шығыстық түрден бас тартуының негізгі себептерінің бірі осында деп білеміз. Ұлы ақын көнесі күңгірт, бүгіні бұлдыр құлдыраған көркемдік салттың енді өнеге, үлгі болмасын дер кезінде аңғарғандай.
Асылы, қандай да болмасын, әдеби дәстүрдің тарихы адам баласымен, қоғам тарихымен тағдырлас. Туады, түлейді, өседі және күні жеткенде құлдырайды. Бірақ із-түзсіз жойылып кетпейді. Шығыс әдеби дәстүрі де мүлдем жойылып кеткен жоқ. Өзін қалыптастырған ұлттар мен ұлыстардың көркемдік-эстетикалық таным әлемінде өшпес таңбасын қалдырды. Бағытын батысқа бұрып, шығыстық үлгіден бойын аулақ сала бастаған Абай да одан біржола қол үзіп кеткен жоқ-ты. Рас, ол шығыстық түрден бас тартты. Бірақ мазмұннан ешқашан ажыраған емес.
«Мысалы, Абайдың «Білімдіден шыққан сөз», «Келдік талай жерге енді» өлеңдеріндегі шығыстық өлең өрнегі дейтіндердің өзі табиғи тума құбылыс қалпына енген, соңы өлең өрнегіне айналып кете береді. Тіпті ішкі мазмұны жағынан Шығыс классиктеріндегі махаббат лирикасына жататын «Қор болды жаным» өлеңінің өзі өлең өрнегі жағынан қазіргі зерттеушілер шешендік сөз деп атап жүрген аралас буынды өлеңмен көмкерілген қазақы түрге бөленген», дейді белгілі абайтанушы ғалым М. Мырзахметов.
Ал енді Абайдағы шығыстық мазмұн тікелей араб пен парсыдан емес, Қарахандар дәуірі, Алтын Орда кезеңі және шағатай дәуірі, түркілік жазба әдеби дәстүрінен ұлттық поэзиямызға желі жалғастырған өлең сөздің өміршең өзегі. Ақынның, әсіресе, махаббат лирикасы және философиялық ой толғамдарға толы өлең жырларында көрінетін шығыстық сарын – оның шығармаларын шығыстық үлгідегі түркі классикалық поэзиясымен тарихи және көркемдік тұрғыдан сабақтастырып жатқан басты белгілердің бірі. Қорыта айтқанда, Абай өз шығармашылығының алғашқы кезеңінде Шығыс шайырларының, оның ішінде түркі тілді ақындар қалыптастырған үлгіні ұстанып, түрде де, мазмұнда да, тіпті, тілде де сол дәстүрді жалғастыруға ұмтылды.
Ол шығыстық үлгідегі классикалық өлең дәстүрін сырттай қызықтап, құр еліктеумен шектелген емес. Абай өзі үлгі тұтқан өлең дәстүрінің қыр-сырын аса жетік меңгерген кәсіби ақын деңгейінде өлең түзеді. Бұған дәлел – ақынның «Иүзі-Раушан» өлеңінің түркі арузының бар қағида шарттарына сай түзілген өлшем өрнегі және «Әлиф-би» өлеңінің аса күрделі көркемдік құрылымы. Абай шығармашылығының екінші кезеңінде шығыстық үлгіден бас тартып, түркілік ортақ жазба әдеби тіл мен сол дәуірдегі классикалық түркі өлеңі арнасынан бойын аулақ салу арқылы жалғыз қазақ әдебиеті ғана емес, жалпы түркі жұртшылығында жазба поэзия дәстүрінің жаңаша үлгісіне бастама берді. Ендігі жерде Абай поэзия тарихында Жүсіп Баласағұн, Хорезми, Құтып, Сайф-Сараи, Науаи, Физули, т.с.с. ақындар шығармашылығы арқылы жеткен, ғасырлар бойы қалтқысыз қағидамен түзілген шығыстық өлең түрлерін дайын қалыпта алмай, оларды шығармашылық талғаммен түрлендіріп, өзіндік түрлер тудырып, өлең сөздің ұлттық үлгісін қалыптастырды.
Қуаныш ҚАБЫКЕНҰЛЫ,
филология ғылымдарының кандидаты
