Чеховтың «Сыбызғысында» бір кейіпкер бар ғой. Бақташы, сол бақташы кешетін күй бар еді – құлазу күйі. Ол маңайындағының бәрін, аспан мен жерді, көл мен шөлді, тас пен гүлді, құс пен құмырсқаны – бәрін-бәрін аяушы еді. Бұрынғы – жастық шағындағы сәтін, бейнесін, көрінісін, идеясын таба алмай аласұрушы еді. Ауылға барғанда, сол сезімді кештім.
Қалаға оралғанда, осы жайлы дос-жаранға айттым. Қасірет, деді бірі. Өмір ғой, деді енді бірі. Ал бірі үнсіз қалды. Көрші отырған бір ағамыз сөзге араласа кетті. Бәрі бітті, деді. Бұрын өмір қандай еді, шіркін! Аспан көкпеңбек еді, дала жап-жасыл еді, судың дәмін айтшы, бал татитын. Қазір не, бәрінің қоспасы бар, бәрі азған, тозған. Ал бұрынғының адамдары қандай еді?! Олар да кетіп қалды. Қазір адамдар да өзгерген. Сатқындар! Зұлымдар! Өмір ғой, дедік, біз – күрсінбеңіз, аға. Сол кісі де Чеховтың бақташысына ұқсап кетті.
Әр адам – өз заманымен. Өз естелігінде өмір сүреді. Менің құлазуым – балалық үйінің бұзылып кеткендігі жайлы. Мен өз өмірімнің жаңа үйін тұрғызып жатырмын. Балаларымның үйін. Ал көрші үстелдегі кісінің – өмір атты үйі бұзылып кеткен. Үйдің де есімі болады. Ол соның орнын сипап отыр.
Чеховтың сыбызғысы сыңсып естіледі, алыстан-алыстан.
Деледда
Жырақта тұрған жалғыз үй, жалғыз үйді жалдаған жабыққан, бақытсыз әйел, жасыл орманнан естілген сыбызғының сұлу әуезі, жол бойында тұрған жарлы – зағип, керең тіленші, атқа жеңіл алба-жұлба, жалаңаяқ бала және көп өткінші, жүргінші.
Бір қарағанда бір-бірімен ештеңе байланыстырмас осы санаулы кейіпкерлерді сыбызғы байлап тұрғандай. Орманның түкпірінен бірде қыздың сыңсуындай, бірде кекті жігіттің ызалы дауысындай, бейбақтың өксігіндей, ғашықтың сыбырындай болып, сан құбылып естілер сыбызғының сұлу әуезі, сиқырлы сазы бәрін елітіп, бәрін баурайды. Әркім сыбызғыдан өзінің жанының жабыққан күйін тыңдағандай болады, сыбызғы тек соның, жалғыз өзінің сырын айтып жатқандай, жалғыз соны ғана жұбатып тұрғандай еді. Жалғыз адамға арналған концерт секілді, беймәлім дирижер сол адамның өмір кітабын нота дәптері секілді алдына жайып, соның ырғағы, соның ретімен зарлап тұрғандай еді.
Көше бойлап келе жатқанда әр бұрыштан кездесер көп қайыршыға қайырыла бермес жұрт, сол сыбызғының сырын, соны тартып тұрған жанның кім екенін тіленші білердей, содан сұрайды. Алақанына ақша салады. Өзі зағип, өзі керең қайыршы не сыбызғының сазын, не одан келіп ол жайлы сұрап жатқандардың жайын да естімейді, білмейді. Жалаңаяқ бала болса, жүгіріп келіп қайыршының қалтасынан дембіл-дембіл тиын алып кетеді.
Ал сыбызғы әуені әлсін-әлсін жетіп, еміс-еміс естіліп, кейде қайта күшейіп, әйтеуір үздіксіз ойнап тұр. Оны орман ішінде сайтан ойнап отыр, жалаңаяқ баланың бауыры.
Грация Деледданың (Нобель сыйлығының лауреаты) «Сыбызғысының» не айтқысы келетінін түсіну қиын. Сыбызғыдан шыққан сиқырлы әуезді де түсіну мүмкін еместігі секілді. Оны тек тыңдау керек. Ал әңгімені тек сезіну керек.
Неге екенін, дүниедегінің бәрінің мәні мен сырын біліп алғымыз келеді ғой. Түсініксіз нәрсе – үрейлі, қорқынышты. Біз білуіміз керек. Біз неге білмеуіміз керек?!. Бала күнімізден жұмбақты шеше алмағанды жек көретін бір ғадет бар. Қиналамыз. Бір адамдардың мінезін, ойын, әрекетін түсіне алмасақ та, ызаланамыз. Сол түсінбеуді жек көргендік сол адамды да жек көре бастауға алып келеді. Кейде... жай ғана сезіну керек шығар. Күннің сәулесін, судың сылдырын, адамдардың себепсіз әрекеттері болатынын. Кез келген сөз бен істің артында жымысқы, жасырын, зұлым, пайдакүнем, қиянатшыл ой тұра бермейтінін. Жай ғана сезіну – қандай ғажап сезім.
Әлімқұлов
Әлімқұловтың тілі қандай-ды, аязды күні арқаңнан шыққан тердей, дегдімейді. Жай сөйлемдері жау қолындағы семсердей, қалай сілтерін болжап болмайсың. Тосылтып, тоқыратып, енді бірде тұра ұмтылады. Бұл тұста, семсерді кісәпір ұстайды, менікі – сапы дер ме еді оның Мәлкесі?!.
«Түздіктердің ұтылып сөйлейтін» әдетіне басып, әр қиырдан бір шалып, әр жортаққа бір салып, кәрі арқасы қозып, дұшпан баққандай әлгі үш мейманның аңысын аңдып ұзақ жатар ма еді оның Мәлкесі?..
Жапан түздегі жалғыз үйдің түтіні де ұрланып шығады. Жапанға кім қонар, жалғыздық кім кешер, оның сыры – қара күйелеш қабырғада ілулі тұрған сапы мен сыбызғыда. Шерлі қамыстың тозындысын «ұзақ өмірден қалған бір белгі» дер ме еді, осы сыбызғыны кесіп алған көлдің табанына келіп, тағдыр кешіп жатқанына толқымаса, томсармас еді Тәкеннің Мәлкесі.
Біздің ауылдың кісілердің ауызында соғыстан оралған солдаттың керзісін ұрлаған ағашаяқты жігіттің әні бар болатын:
«Етігіңді мен алдым, Қоржыныма әм салдым, Отанымды қорғаған, Солдатымнан айналдым»...
Сол секілді Мәлке де: «жанға кіріптарлығым жоқ, садағаң кетейін Кеңестің заманына арқа сүйеп, өз қызығыммен өзім боп жүрмін» дейді. Жортуылшылардың жөн сұрасқанымен, есім сұраспайтынына баққанда, бұл екеуі бірін-бірі қайдан білсін деп те ойларсыз...
Әлімқұловтың сыбызғысы – бақташының сыбызғысы емес, жалпы қой баққан қара қазақтың қурай құшақтағаны некен-саяқ. Бұл сыбызғы – сыбайластардың сыр тартысқан, белгі беріскен құралы болып тұр. Мәлке – көп баукеспенің бірі емес, соны өнер деңгейіне көтерген, «сахара – ұзын да, сыбызғы – қысқа» дегендей, салдығы – салақұлаш, батырлығы – басына сор, қарақшылығынан қара түн тартынар, өнерпаздығы – өлкенің шаттығы болған ерекше образ. Мұнша өнерді жиғанда неге иман жыя алмады екен деген де ой туады. «Жеті имансыз» атанғандардың жайын айтқанда барып, оның бұл мінезі – өзі арқа сүйейтін қоғамға деген ішкі қарсылықтан екенін аңғарасыз. Түздегі үнсіздер сыбызғы арқылы ұғысады екен. Олардың сыры сол сыбызғыға ғана мәлім. Оның тілін түсінер тағы да өздері.
P.S: Осы үш сыбызғыдан да Руми сыбызғысының зарлы үні естіледі...
