Ежелгі өркениеттердің, көне халықтардың жұрты, қалалар, құм астында қалғып жатқан, алып мақұлықтардың сүйектері, алтын ханзадалардың дүниесі, тіпті кітаптар – топыраққа айналған, түртіп қалсаң, тұтас дәуірлер үгітіліп кететін. Осының бәрі – даланың жады. Жаңа ғасырлар салған жарақаты да жазылмайды екен. Кей ғасырдың қолында қалам болса, көбінің қолында қылыш болады.
Теңіз деген таңғажайып құбылыс. Толқып жатыр. Тірі секілді. Жаны бар секілді. Ол ештеңені ұмытпағандай.
Теңіз ештеңені ұмытпайды дегенім сол еді, ішімнен күбірлеп, дауысым шығып кетті ме, қасымда тұрған түрік шайыры «гүлді тастау керек» дегендей ишара білдірді. Қолымдағы бір тал қызыл раушанды Каспий теңізіне лақтыра тастадым. Тас емес қой, жақын маңдағы толқынның алақанына түсті. Толқындар сол бір тал гүлге таласқандай, топырлай келіп, шуласа қалды. Жүргіншілер айлағында тұрған жүзден астам адам қолдарындағы гүлдерін кезек-кезек Каспийге тастап жатты. Мүшфиқтың рухына еткен мезіреті.
Микаил Мүшфиқ – біздің Сұлтанмахмұт, Мағжандар сияқты ғой деймін тағы да ішімнен, теңізде жүзіп жүрген қып-қызыл гүлдерге қарап. Сұлтанмахмұттай дейтінім – отыздың маңында опат болыпты, Мағжандай дегенім – сталиндік репрессияның құрбаны болған екен. Әзербайжан халқының даңқты перзенті. Ұлы ақын. Жыл сайын маусым айында Микаил Мүшфиқтың туған күні аясында «Ақындар күні» мерекесі өтеді екен. Теңізге гүл лақтыру сол мерекенің азалы сипатын аңдатады.
Жастықпен бірге жақсы
күндерге жетермін,
Жаңа бір туған айдың
сырындай екенмін,
Қара дауыл, сен Хазар
үстінде құтырма,
Ақ желкенімді албырт
шағымда көтердім,
– деген тұсы екен.
1937 жылдың 4 маусымында таң қараңғысында Мүшфиқ өз үйінде тұтқындалады. Ұзын-ырғасы 20 минут тергеуден соң, ату жазасына кесіледі. Одан кейінгі тарихы ауызша жазылады. Оның бірінде – бауырластар зиратына жерленді делінсе, енді бірі – Наргин аралында атылып, денесі теңізге тасталған дейді. Біздегі Жаңалық ауылындай, жерді қазса – бас сүйектері шығатын, қарақұсын оқ тескен.
Міне, әзербайжан халқының жыл сайын маусым айында Каспий теңізіне гүл лақтыруының сыры осында екен. Қыршын ғұмырдың, балғын арманның, елін сүйген жас жүректің мазары – теңіз. Оның бесігі де, бейіті де – теңіз, Хазар теңізі.
Мүшфиқтың құрметіне аталып өтетін «Ақындар күніне» түркі тілдес елдердің шайырлары да шақырылады. Қазақ, қырғыз, өзбек, татар, түрік...
Сол ақындардың әрбірінің арыстары – репрессия құрбаны болған зиялылары бар ғой. Сүйегі қайда қалғаны белгісіз. Әркім жағалаудан алыстап бара жатқан гүлдерге қарап өз ойымен тұр. Ақындарын жүрегіне жерлегендер. Олар да өз Мағжандарын, Сәкендерін, Ілиястарын жоқтайды.
