Коронавирусқа қарсы отандық вакцинаны әзір­леумен айналысып жатқан Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институты жанындағы оқу-әдістемелік орталығының директоры Хайрулла Абеуов вак­цинаны дайындап, өнді­ріс­ке енгізуге кем дегенде 1 жыл кететінін мәлімдеген-ді. Ал вакцина әзірлеумен айналысып жүрген ғалым, про­фессор, Қазақ ұлттық аграр­лық университетінің жаны­нан жақында құрылған Халықаралық вакцинология орталығының (ХВО) басшысы Қайсар Табынов COVID-19-ға қарсы отандық вакцинаның 5 жылсыз да­йын болмайтынын айтады.  Ғалымдар екпені әзірлеп, тіпті клиникалық сынақтан сәтті өткізіп қойса да, оны өнді­ретін кәсіпорын бізде жоқ. Міне, халықты отандық ек­пе­мен қамтамасыз етуді тежеп тұрған ең негізгі кедергі – осы. Дегенмен ХВО бүгінде осынау ауқымды жұмысты жеделдетпек. Қалай?

Аталған орталық COVID-19  вакцинасын жасау мақсатында әлемдегі жетекші биотехно­ло­гиялық Vaxine Pty Ltd (Adelaide, Australia) биотех­нологиялық компаниясымен ғылыми ынты­мақ­тастық туралы келісім жасаст­ы. Осылайша орталық COVID-19 вакцинасын жылдам әзірлеуші АҚШ-тағы Emergent Ventures Fast Grants, Джорджия мемлекеттік университетінің (Georgia State University) Oracle корпо­ра­ция­­сы, Канададағы Novometrix Research Inc, Ирлан­диядағы APC Inc компа­ния­ларының қатарына қосылды.

Қазақ ұлттық аграрлық уни­верситеті жанындағы Ха­лық­аралық вакцинология ор­талығының жетек­шісі, профессор Қайсар Табынов «Болашақ» халық­аралық бағдарламасымен Vaxine Pty Ltd-да оқып, тағы­лым­дамадан өткен және қазір аллергиялық вакцина­ны әзірлеуде компа­ниямен бірге жұмыс істейді.

«Өкінішке қарай, Қазақ­станда клиникалық сынақ сатысына жеткен COVID-19 вакцинасы жоқ, бұл дамудың алдыңғы деңгейінде тұр. Сондықтан біздің қадам осы салада Vaxine-нің тә­жі­рибесін қолдануға зор мүмкіндік береді. 2009 жылы Vaxine 3 ай ішінде «шошқа тұмауы» вирусын анықтап, адамдарға арнап вакцина әзірлеген әлемдегі алғашқы компания болды. Ал 2019 жылы дүние жүзінде бірінші болып жасанды интеллект көмегімен адъювант (adjuvant сөзі латын тілінен аударғанда «көмекші» деген мағынаны білдіреді, бұл  – вакцинаға қажетті антигендерге қарсы иммундық реакцияны кү­шейтетін зат немесе қосылыс­тар) әзірледі. Vaxine сияқты вакци­на саласындағы әлемдік көш­бас­шымен ынты­мақ­тас­тық орнату – Қазақ­стан­дағы жаңа орталық үшін үлкен мәртебе», деді Қ.Табынов.

Оның айтуынша, Ұлттық аграрлық универ­ситет әлем­дегі барлық COVID-19 вак­цинация технологияларын зер­делеп, соның ішіндегі ең тиім­дісін таңдап алыпты. Бұл – бакуло­ви­рустық технология, мұнда вирус сыр­тындағы шыбықтары (спайк протеин) немесе негізгі иммунитет түзетін протеини жәндіктердің торшаларында жасанды жолмен өсіріледі. Вакцинаның тиімділігін арттыру мақсатында оған өсімдік қанты негізінде даяр­ланған AdvaxTM адъюванты қосы­лады. Елі­мізде құрылған орталық осы техно­логияға қол жеткізуді көздейді.

«Отандық вакцина өнді­рісінің болу-болмауы – үлкен сұрақ. Меніңше, бұл келесі 5 жылда бола қоймас. Өйткені оны бізде өндіретін зауыт жоқ. Сондықтан шетелдік компаниялармен серіктестік құрып, вакцина өндірісіне қол жеткізіп, халықты тезірек екпемен қамтамасыз ету керек. Біздің алдымыздағы басты мақсатымызға қол жеткізетін ең  дұрыс стратегия – осы. Әлбетте біз отандық вакцинаны әзірлеу жұмысына атсалысуды тоқтатпаймыз», дейді профессор Қ.Табынов.

Иә, біз бұған дейін COVID-19-ға қарсы отандық вакцинаның жай-жап­сары жөнінде жазғанбыз. Сон­дағы еске сала кететін жайт, өзгенің өнімін қымбат бағаға да сатып ала алмаймыз. Себебі ін­дет қазіргі таңда бүкіл әлем­ге тарап кетті. Сондықтан әр ел өз халқын екпемен мүмкін­дігінше өзі қамтамасыз етуі тиіс. Әлбетте қазірде кәсіп­орындардың қойнауына айналып бара жатқан Қытай вакцинаны экспорттауға да шығарады. Бірақ Ұлы­британиядан, АҚШ-тан және Қытайдан алынған, яғни қазір клиникалық сынақтан өткізіліп жатқан COVID-19 вакциналарының нәти­желері адамдарда жағымсыз реакциялар деңгейінің жо­ғары, кейбірінде тіпті қат­ты мазасыздық туғызаты­нын көрсетіп отыр. Сол себепті шетелдік серіктестердің көмегімен әзірленсе де, өз өніміміз барлық жағынан (эконо­микалық, биологиялық) тиімді бол­мақ. Осы жолда жақында жариялан­ған QS рейтингінде 591-орынға тұрақ­тап, әлемдегі үздік уни­верситеттер­дің тізіміне енген Қазақ ұлттық аграрлық уни­вер­ситетінің мамандарынан құрал­ған орталық елдің үмітін ақтап, індет­тің алдын алуға атсалысады деген үміт бар.