ҚАЗАҚСТАН ҚАДАМЫНА БЕРІЛГЕН ЗОР БАҒА

Америка Құрама Штаттарында болған Ядролық қауіпсіздік мәселесіне арналған жаһандық саммит әлемдегі қауіпсіздік пен тыныштықты сақтау ісіне арналған соңғы уақыттағы дүние­жүзілік маңызы ең зор оқиға болды. Оған әлемдегі 47 мемлекеттің лидер­лері, БҰҰ, МАГАТЭ және т.б. әлемдік беделді ұйымдардың басшылары қатысты. Бұл Барак Обаманың АҚШ президентінің орынтағына келгеннен бері атқарған аса ірі әлемдік істерінің бірі десек, қателеспейміз. Қазір барлық дүниежүзілік жоғары деңгейдегі сарапшылар мен маман­дар­дың, халықаралық журналистердің аузында осы оқиға жүр. Бәрі де оның маңыздылығына бірауыздан үлкен баға беруде. Осы саммитке Қазақстан Пре­зи­денті Нұрсұлтан Назарбаевтың ша­қырту алғанының өзі үлкен мәртебе болса, АҚШ Президентінің оған үлкен құрмет көрсетіп, келген мәртебелі мей­ман­дар арасынан бірінші болып кез­де­суін, оның үстіне жұмысының тығыз­ды­ғына қарамай, ұзақ уақыт сөйлесуін біздің Президентіміздің ядролық қару­дан бас тарту арқылы әлемде тарал­мауы­на қосқан үлесіне берілген үлкен баға деп білу керек. БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун өзі­нің Қазақстанға сапары кезінде Прези­дент Нұрсұлтан Назарбаевтың ядролық қаруды таратпау ісіне, оның әлемдегі төртінші ядролық арсеналдан өз еркі­мен бас тартқандығына үлкен баға бе­ру­мен қатар, “Сіз басқалардан да осы­ны талап етуге құқылысыз”, деген еді. Бас хатшының осы сөзін АҚШ әкім­шілігі де қолдайтындығы Барак Оба­ма­ның барлық ықылас-пейілінен көрініп тұрды. Соғыс қарулары оларды шығаратын және сататын елдер үшін ғана тиімді болып келеді. Өйт­ке­ні, олар қару сату арқылы өздеріне үл­кен көлемде табыс түсіреді. Адамзатты қырып-жоюдың ең жетілдірілген қа­зір­гі қаруы ядролық қарулар екені белгілі. Бастарынан соғыс қаупінің стереотипі арылмаған көптеген елдің басшылары сондай қаруға қол жеткізуге тырысады. Ең үлкен қауіп те осы болып отыр. Оның үстіне ядролық қаруды шығаруға қажетті материалдардың террорлық ұйым­дардың қолына түсіп кету қаупі де зор. Әлемдік қоғамдастық алдында жауапкершілік тартпайтын олар өзде­рі­нің болмашы амбициясын қанағат­тан­дыру үшін барлық амалдарға баруы мүмкін. Ал қазіргі жетілген техноло­гия­лардың арқасында ядролық қару­дың қарапайым үлгілерін шығару қиын емес. Міне, Барак Обаманың әлемдік саммит өткізіп, осы мәселелердің алдын алу қажеттігін көтергені осы себептерден туындаған еді. Алдын ала айта кетейік, саммит үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Со­ның ішінде АҚШ пен Ресей арасында 34 мың тонна қару-жарақ плутонийін 2018 жылға дейін жою жөніндегі келісімге қол қойылды. Сонымен бірге, Ресейдің Железногорск қаласында осындай плутоний шығаратын реактор жойылатын болды. Бұл – маңызы өте зор келісім. Украина президенті Вик­тор Янукович 2012 жылға дейін өзде­ріндегі жоғары байытылған ураннан бас тартып, зерттеу орталықтарын тек аз байытылған уранға бағыттайтыны туралы мәлімдеме жасады. Ресей бас­шы­лығы біз АҚШ-пен қарым-қаты­на­сымыздың атмосферасын жақсы жаққа өзгертуге қол жеткіздік, дегенді айтты. Сөйтіп, бұл саммит қайтсе де жетілдірілген қаруға қол жеткізуге тырысу керек деген саналарға сіңіп қалған стереотипті жоюға қол жеткізді. АҚШ-та бұған дейін БҰҰ құрылғанда ғана осыншалықты ауқымды саммит ұйымдастырылған еді, енді 60 жылдан кейін сол оқиға қайталанып отыр. Алдыңғының мақсаты – әлемдік қо­ғам­дастықты орталықтандырылған жауапкершілікке бұру болса, енді ке­ше­гі саммит сол қоғамдастықтың қауіп­сіздігін сақтау мәселесіне ар­нал­ды. Осының алдында ғана АҚШ пен Ресей Федерациясының стратегиялық шабуылдау қаруларын шектеу жөнін­дегі келісімге қол қойғанын (ол мамыр айында ратификацияланбақшы) ескере келгенде де бұл саммиттің маңызы арта түседі. Ауқымды басқосуды жабардағы сөзінде Барак Обама: “Біз үлкен же­тістікке қарай адымдадық”, деді. Бұл сөздің жаны бар. Сонымен бірге, ол ядролық текетірес бәсеңсігенмен, яд­ро­лық шабуыл қаупі артып отырғанын атап көрсетті. Міне, осындай әлемдік маңызы аса зор саммитте біздің Президентіміз ең алдыңғы қатарда, ең басты орында тұрғанын дүние жүзі көрді. Барлық әлемдік сарапшылар мен саясаткер мамандар Президент Н.Назарбаевтың осы саладағы еңбегі әлемдік ауқымда бағаланғанына, оны АҚШ әкімшілігі мойындағанына көз жеткізді. Барлық президенттердің тұратын, жүретін ор­ны, барлық кездесулері хаттамада ма­ңыздылығына қарай бөлінеді. Суретке түскенде де сол қағидат басшылыққа алынады. Ядролық қару-жарағы мол, қуатты әлемдік державалар емес, сам­митте соны жоюға, таратпауға сіңірген еңбегіне қарай, яғни бейбітшіліксүйгіш әрекеттеріне байланысты құрмет көрсетіледі. Біздің Президент, жоғарыда айтқанымыздай, аса құрметті орында тұрды. Барак Обама біздің Президент­пен бірінші болып кездесті және оны­мен кездесуге бір сағатқа жуық уа­қы­тын бөлді. Осының бәрі Қазақстан­ның, Елбасының беделін әлемдік қо­ғамдастық алдында көтеріп тастағанын айта кетуге тиіспіз. Әлемдік маңызы бар үлкен шара­ның шеңберінде АҚШ Президентінің Қазақстан Президентімен Бірлескен мәлімдеме жасауы да қазақстандық дип­ломатияның үлкен табысы. Мұн­дай­ды жасау үшін алдымен ұзақ уақыт үлкен сараптамалар жүргізіледі. Соның нәтижесінде екені анық, Бірлескен мә­лімдемеде: “АҚШ Үкіметі Президент Н.Назарбаевтың елді басқаруын, сон­дай-ақ Қазақстанның ядролық қару­сыз­дану және таратпау ісіне қосқан үле­сін жоғары бағалайды”, деп жазыл­ған. Бұл біздің жоғарыдағы пікірімізді растай түседі. Сонымен бірге, АҚШ тарабы біздің Ауғанстандағы жағдайды тұрақтандыру шараларына қосып жатқан үлесімізді, соның ішінде 50 млн. доллар қаражат бөліп, 1 мыңға жуық ауған студентін оқы­ту міндеттерін мойнымызға алға­ны­мызға ризашылығын білдірді. Ин­вес­тиция және сауда мәселесі бойынша айтқанда, мәлімдемеде АҚШ-тың Қа­зақстанның көп салалы экономика­сы­ның өркендеуіне қолдау көрсете бере­тіндігі нақтыланды. Сонымен бірге, АҚШ Қазақстанның БСҰ-ға енуін аяқтауына қолдау білдіретіндігі атап көр­сетілді. Мәлімдемеде тараптар яд­ро­лық энергетика мен баламалы энер­гия көздерін дамыту саласындағы ын­ты­мақтастықты нығайту ниеті бар екендіктерін де білдірді. Сондай-ақ, ғы­лыми-техникалық ынтымақтастық­тар­ды дамыту туралы келісімдерге қол қойылуын қанағатпен атап өтті. Ауыл шаруашылығы саласындағы екіжақты ірі жобалардың іске асуына да қолдау білдірілді. Демократия мәселелері туралы айтқанда АҚШ Қазақстанның БАҚ-тарды либерализациялау және саяси жүйені демократияландыру, соның ішінде құқықтық реформа жүргізу жө­нін­дегі күш-жігеріне қолдау көр­сетуге әзірлігін білдірді. Әлеуметтік жүйелер арасындағы байланыстар да назардан тыс қалған жоқ, екі жақ ҮЕҰ, діни бірлестіктер мен білім беру мекемелері сияқты азаматтық қоғам­дар инсти­тут­тары арасындағы байла­ныстарды ны­ғайтудың маңыздылы­ғына мән берді. Президент Б.Обама Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету барысындағы бастамаларын оң бағалады. Ең бастысы – ЕҚЫҰ саммитін өткізу туралы идеяны қолдап, оның негізгі күн тәртібін әзірлеуде ынтымақтастық жасауға уағдаласты. Президент Н.Назарбаевтың ядро­лық қаруды тартпау тұрғысындағы нақты қадамына және осы істі одан әрі жалғастыру барысындағы бастамалары­на АҚШ әкімшілігі ғана емес, осы елдегі беделді үкіметтік емес ұйымдар да жоғары баға берді. “Шығыс-Батыс” институты бекіткен Бейбітшілік және превентивтік дипломатия сыйлығының табыс етілуі – соның көрінісі. Қорыта айтқанда, Қазақстан өзін­дегі ядролық арсеналынан бас тарту арқылы әлемдік қоғамдастыққа бей­біт­шілік сүйгіш қалпын танытты және оны әлемге мойындата білді. Ал одан кейінгі бейбіт бастамалары мен әр­кет­тері арқылы да осы бағыттағы нық ұс­та­нымын айғақтады. Осының арқа­сын­да бізге деген сенім ұлғайып, әлемде оң көзқарас қалыптасты. Марат БӘШІМОВ, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқы жөніндегі комиссияның сарапшысы, Еуропалық құқық институтының директоры, заң ғылымдарының докторы.