Бекзат мінез (эссе-портрет)

Соның бірі өзім­мін. Өмірдің өзіндей табиғи әң­гі­ме, хикаяттары жүрекке жылы тиіп, дәл сол жылдары ол маған қазақтың Гайдары боп көрі­нетін. Бұл ойым мені алдаған жоқ, жасөспірімдерге арнап жаз­ған «Күн ұясы», «Алғашқы сабақ», «Саяқ», «Бөген ауыл балалары» кітаптары дереу таралып кетті. Ауылдың қара до­малақ балаларының мінез-құлқы, әрекеті, қиялға тұнған өршіл мақсаты сол кезеңдегі жас ұрпақтың тұлғасын қалып­тастыруға тікелей әсер еткені рас еді. Жақаудың бұл орайдағы ізденісі еш толастаған емес. Бал­ғын кейіпкерлері заман тала­бына сай өсіп-өніп, небір қы­зықты қылықтары күні бүгінге дейін шынайылықпен суреттеле жалғасуда. Соның шағын айғағы – автордың «Тәтәй бала және оның достары» атты қиял-баяны. Тех­но­логияның тым шарықтап кеткен бүгінгі жағдайында бүл­діршін сана-сезімінің қалай да­мып, қай бағытта өрбитіні жа­зушы Жақау Дәуренбековті қат­ты алаңдататынын аңғарамыз бұл шығармасынан. Дәл қазіргі уақытта Тәтәй баланың бейнесі жас оқырманға аса қажетті деп са­наймын. Қазақтың ұл, қызын қат­қылдыққа, жасандылыққа құ­­­рылған шетелдік шытырман шырғалаңынан құтқару қан­шалықты қиын десек те оған төтеп берудің бір амалы Жақаудың Тәтәй баласын неғұрлым кеңірек насихаттап, бүгінгі ортаға ‘жан-жақты таныстыру болса керек. Балдырғандарымыздың ұлт­тық сипатын сақтап, ой өрі­сі­нің шарықтауына бүкіл әлем жұрт­шылығы құлап-сүріне жақ­­сы көретін Гарри Поттер емес, Б.Соқпақбаевтың Қожасы, Ж.Дәуренбековтің Тәтәй баласы әсер етуін армандайтыным да сон­дықтан. Бала жанын түсініп, тереңіне бойлай білуі Жақаудың көп қырлы талантының бір ғана көрінісі. Шығармашылық беташарын осы тақырыптан бастаған жазушының балалар әлеміне әлі де адалдық танытып келе жат­қаны қазақ әдебиетінің ортақ игілігі.

Жақаудың публицистикасы жастар газетінде күн сайын­ жаңалықтай жарияланып жар­қырап көрінді. Осы ретте қай тақырыпқа қаламын салса да соны соқпақпен жүруге, форма­лық ізденіске баруға, өзіндік стильді сақтауға, оқшау оймен түйіндеуге, жанрға тән ерек­шелікке көркемдік нәр беруге, тосын түйіндеулерге баруға, де­рек­терді өзіндік сөз сарабымен сөй­летуге, ұтымды сөзбен ұшқыр жазуға ұмтылысы, жазудағы жұл­қынысы әрбір очеркінде, пуб­лицистикалық дүниелерінде айқын көрінді. Оқырманға ой тастап қана қоймай, назарын аудартты. Журналистикадағы та­нымал дара есімге айналды. Оған сол жылдарда өте сирек берілетін Журналистер Ода­ғының сыйлықтарын алуы, «Шұғылалы шақ», «Ауылым – алтын бесігім» публицистикалық кітаптары куә. Оның осы ізде­німпаздығын «Сөз киесі» кіта­бын­дағы публицистиканың түр­лерімен байыта жазған (Ойтол­ғақ, қаз-қалпында, сыр-сұхбат, әліптеме, байымдама, жөргемсөз, марқайыс, серкесөз, мұңайыс, сипаттама, лебіз, дәуір дауасы, орайы келген әңгіме, ғұмырнама, дабылды ойлар, әуезе, очерк, бірауыз сөз, ойөрім) дүниелері даралай түседі, ондағы тіл, стиль, форма дегеннің не екенін жас журналистер үлгі аларлықтай қа­лыпта қаздай тізілуінен қала­мының алымы мен қарымы жар­қыл салып жатқандай. Бұл мақтау сөз емес, бардың мәнін ашып нақтау сөз, нықтау ой...

Жақаудың жазу мектебі­нің  шеберлігін сезіну, публицис­ти­ка­лық потенциалын пайымдау – оқыған жанның өресіне өзі-ақ ой салады, белгілі бір байыпқа ұйы­тады, үлгі-уәжге иландырады.

Тағдыр бәрімізді «Лениншіл жас» газетіне топтастырды. Алғашқы күннен-ақ жинақы, кез келген тапсырмаға жауап­кер­шілікпен қарайтын ерек­шелігімен бас редактор Сей­дахмет Бердіқұловтың сеніміне кіріп үлгерді. Мерекелік газет­ нөмірлерінің басы-қасында Жа­қау жүретін. Әсіресе макет сызуды, материалдарды орналас­тырып, тиімді ұсынуда ал­ды­на жан салмайтын. Бұған қоса бұрқыратып очерк, әңгіме, про­блемалық мақалалар жазады. Соның бәріне қалай үлгереді екен деп таңғалатынмын. Енді ойласам, құдай берген талантына өз-өзі­не талап қойғыштығы, тәртіпке темір­дей беріктігі, әділдіктен тай­майтын турашылдығы айнымас серік болғандай екен.  

Несін жасырайын, көңіл-күй­дің сан құбылар жағдайында жү­ретін мен үшін Жақаудың нен­дей мәселеде де айтқанынан қайт­пайтыны, ешқашан жолдан таймайтыны, өз идеясын жүзеге асыруда ешкімнен тайсалмайтыны пәлендей ұнамайтын. Қай-қайсымызға да тапсырылған шаруаның қалайда орындалуын қадағалап, қылтың-сылтыңы­мызды әсте көтермейтін. Күн сайын шығатын газеттің талабын Жақаудай түсінбейтінім рас еді.

Ол үшін газеттің ұсақ-түйек ша­руа­сына дейін маңыз­ды бо­латын. Азды-көпті жаз­ған дүние­лерімнің буына мар­қайып, кейде артықтау кеткен сәттер де өтті. Ал Жақаудың тоқмейіл­сіге­нін көрген емеспін. Ертелі-кеш макет сызу, баспаханаға жүгіру, оқырманы асыға күтетін шығар­маларын да жариялап, қайнаған жұмыстың ортасында жүргені.

Жақау – нақтылы іс-әрекеттің адамы. Сырттай қаталдау көрін­гені­мен жүрегі жұмсақ, ниеті та­за, қайырымды.

Қаламдастарының не жазып, не қойғанынан ұдайы хабардар, әсіресе бұйығылау тірлік кешіп, кітап­тарын жарыққа шығара алмай қиналған әріптестеріне көмек­тесуге әрдайым дайын. За­ман­дастарымның арасынан Жақау Дәуренбековті айрықша атауым­ның себебі көп. Ең алдымен оның адалдығы, әділдігі, қай ортада жүрсе де жүйелі тәртіп орнатып, төңіректегілерді жұмысқа ұйымдастыра білуі қайран қал­дырады. Бұл көбіміздің қолы­мыздан келмейді. Екіншіден, жеке басыма Жақаудың жаса­ған  жақсылығын айтпауға дә­тім шыдатпайды. Қиналып, қы­­сыл­­ғанда ақыл-кеңесімен, ұсы­ныс, тілегімен демейтінін былай қойғанда, кітаптарымның то­лық­қанды тұңғыш рет жарық көруіне тікелей ықпал етті. Өзі бас­қарып отырған «Ана тілі» бас­пасы ар­қылы ел, жұртқа танылдым, ұзақ жылдар еш жерде шығара ал­маған «Жантәсілім» атты романымды екі том етіп, қалың жұрт­шы­лыққа ұсынды. «Адам-құпия» кі­та­бымды қалай безендіріп шы­­­­ғарды десеңізші! Мұны қа­лай ұмытайын. Мен сияқты он­даған, жүздеген автор Жақауға қа­рыздар болса керек.

Жақаудың қызметіне, жұмыс істеу тәсіліне қызыға қараймын. Бос сөзге, жадағай мақтау, көл­гір­суге оның титтей уақыты жоқ. Қарамағындағылармен, автор­лармен қарым-қатынасынан ерік­сіз үлгі, өнеге аласың. Ішкі мазасыздығы, тиянақтылығы бы­лайғылардың арқаны кеңге салған бейқамдығын, дереу ысырып тастап, бірден мәселенің бе, шаруаның ба, түйінін шешу­ге ықпал етеді. Сондықтан Жақау­мен жұмыс жасау үлкен ғанибет.

Бір жолы сәті түсіп, хал­қы­мыздың белгілі ақыны Мә­риям Хакімжанованың үш томдық шығармалар жинағы Жа­қау басқарып отырған баспадан жарық көруге тиіс болды. Құ­рас­тыруға өзім ниет еткен кітап­тардың қалай тез шыққанын байқамай да қалдым. Қыруар жұ­мыстың бас-аяғының жымдасып, екі томның жып-жинақы қолға тигені алдымен Жақаудың ерек еңбегі. Жүздеген, мыңдаған жазба қағаздар мұрағатта сақталып, шаң басқан қолжазба арасынан бұрын жарияланбаған дүние­лерін іздеймін деп, уақытты әб­ден оздырғанымда, Жақаудың ымырасыз қатаң сын, ескертпе жасағаны дереу есімді жиғызды. Соншалықты сырласып, рухани жақын араласқанымызбен нақ­тылы іске байланысты ол еш­қашан айтқанынан қайтпайды. Қар­сыласуға титтей мұршаңды кел­тірмейді, өйткені қойып отыр­ған талабы орынды.

Жауапкершілік жүгін дәл Жақау­дай көтеретін жан сірә де сирек шығар. Қоғамның, ел­дің, үкіметтің бе, оқырманның, отба­сының ба, әйтеуір кім-кім­нің де алдындағы парызын, қа­рызын азаматтықпен атқарып келе жатқаны ақиқат. Жақау жүр­ген жерде қашан да тап-та­за, киімінің, тіпті таққан гал­стугы­ның түр-түсіне дейін жо­­ғары талғамнан хабар беріп, тө­ңі­регіндегілерді де соған бау­лығандай әсер етеді. Оның қа­сындағылар қалай болса солай, ал­қам-салқам, бей-берекет, тірлік кеше алмаса керек. Үлкенді де, кішіні де бағалай оты­рып, тұл­ға ретінде өзі түйе біл­ген қағи­даға бағындыра білетіні кез кел­­геннің өресі же­те бермейтін қасиет. Жеке ба­сының қадіріне, қабілетіне, кү­шіне сенетіндердің ғана қолы жетер жайт қой бұл.

Біздің толқын өкілдеріне тән ортақ ерекшелік еңбекқорлық, жал­­тақтамау, ешқашан ешкімнің ала жібін аттамау, қиянат жаса­мау, алайда талантына сай атақ, даңқ иемденгендері сау­сақ­пен санарлықтай ғана. Жалған дақпырт, даң­ғаза қуған бір де бірі жоқ, бәрі де үздіксіз із­деніс үстінде. Қа­ламдарының қуа­тымен қара­пайым ғұмыр кешіп, ұлтымыздың зиялы қауымын құраған ірі тұл­ғалар арасында Жақау Дәурен­беков те бар.

Журналист, жазушы ретін­де Жақаудың өзіне ғана тән қол­таңбасы болса, баспагер, басшы ретінде Жақау қалыптастырған дара мектеп бар. Шүкір, сол си­рек мектептің игілігін көріп жат­қандар уақыт өткен сайын көбеюде. Міне, отыз жылдық тәуел­сіздігімізде отыз жыл бойы ру­хани қазынамызды насихаттап келе жатқан, атап өткелі отырған отыз жылдығымызбен құрдас «Ана тілі» баспасының авторлары қазір тұтастай бір зиялы қауымды құрайды. Қазақ тілінің уызына қандырып, әдебиет, өнер тылсымына бойлатқан, туған тарих, мәдениетімізге үңілтіп, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ырым-жоралғыларымыздың логикалық жемісін табуға бағышталған дү­ниелерді Жақау алғаш шығара бастады. Қаламгерлік қуатына қай­раткерлік батылдығы қосы­лып, оқырманның ой-өрісін кеңейтуге көл-көсір ықпал етуде.

Ол уақыт талабын да сергек­тікпен қабылдауға бейім. Қоғам мен адам сұранысын сондықтан да еш қиналмай айырып, анықтай алады. Бұл Жақаудың баспагерлік тұлғасын одан әрмен биіктете түскендей. Халыққа не қажет, рухани мұқтажының қандай екенін ол жақсы біледі. Авторлар аясын кеңейтіп, тақырып таңдаудағы талғампаздығы да ел игілігіне ай­налып жатады.

Өз ұлтына адал еңбек етіп жүр­ген Жақаудың шығарма­шы­лық көкжиегі арнайы тал­дап-зерттеуді қажет етеді. Жан дүниесінің ішкі беймаза, ты­нымсыздығы жазушылық кел­бетін айқындап, соны жаңалық, оқыс тұжырымдарға жетелеуде. Соңғы кезде басылым беттерінде үзік-үзік жарияланған көркем ой-сурет­тері, көзқарас-пайымдары мүл­дем өзгеше, кең тыныстың нә­тижесі іспеттес. Бұл Жақаудың ұдайы ізденіс үстінде екенін дәлел­дейді. Қысқа да нұсқа сөз мар­жандарының берері мол, философиялық астары қалың, тәрбиелік мәні терең, тәжірибелік тағылымы көл-көсір.

Мұншалық телегей-теңіз ой тасқы­нының қопарыла ақтары­луына не себеп болғанын түсін­діру, әрине мүмкін емес. Жазушы Жақаудың жан қойнауында жа­сы­­рынған жанартаудың ала­пат күшін енді-енді ғана болжа­ған­даймыз. Талант болмысының жар­­қырай көрінуі, міне осындайдан басталады.

Біз бір-біріміздің табысымыз­ға ұдайы қуанып, ашық пікір­лесуді ежелден дағдыға айнал­дыр­ғанбыз. Газет, журналдар­да арагідік жарияланар мақала­ларымызға дейін талдап отырамыз. Соңғы жылдары сан алуан өзекті маңызды мәселелерге қа­тысты батыл да оқыс ойларымен Жа­қау баспасөзде жиі көрінуде. Бұл да оның белсенділігінің, аза­маттық позициясын ашық біл­діре алатынын аңғартады. Көз ал­дыңда өтіп жатқан жағымды, жағымсыз өзгерістерге қайраткер ретінде ол бейжай қарап отыра алмайды. Мен үшін Жақаудың осы қаламгерлік қасиеті аса қым­бат. Өзім күмәнданар қайсы­бір жайттарға катысты сыр бө­ліс­кенімде, оның кесіп айтар пікір­лері шешуші мән атқаратыны рас. Жаз­ған-сызғаным туралы­ жылы сөздері әрдайым ме­рейім­­ді өсіріп, қанаттандырып жібе­ретінін де айтсам деймін. Жа­зу әдісіміздің дүниетанудағы көз­қара­сымыздың, хал-жағдайы­мыздың мүлдем ұқсамайтынына қарамастан, қашан да бір бағыт, бір ендікте қатар келе жатқаны әріп­тестерміз. Ағартушылық қыз­­метімен құбылыс жаса­ған белгілі қаламгер Құрман­ға­зы Қараманұлы бастап, жан-жақ­­ты жаңалығымен оқырма­нын таңғалдырар Жанат Елші­беков қостаған топтың ішін­де Жақаудың да жұлдызы жарқы­рай жануда. Өзіне ғана тән қол­таңбасы, мінезі, өзі ғана таңдап бағындырған кеңістігі бар.

Таптаурын жолды шиырлай бергеннен сақтасын бізді. Жа­қау мұны асқан нәзіктікпен тү­сінеді. Қай тақырыпқа қалам тер­­беп, қандай істі бастаса да шы­­найылығымен, шеберлігімен әл­деқашан өзін мойындатып үл­герген Жақау Дәуренбеков қала­мының қалыбы бар, қары­мының өз кеңістігі бар, өз ойы бар өрелі сөз иесі.

Пешенесіне жазумен тірлік кешу жазған қаламгердің жан мұраты да осы – сарабдал сөз иесі бола білу.

Осы эссемді аяқтап редакция­ға ұсынар сәт туғанда Жақаудың өзінен хабар келді.

– Мағира! Қуанышты хабар, Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтан құттықтау хат алып, төбем көкке жетіп отыр. Мың алғыс Президентімізге!

Президент өз хатында­ ха­лықтың Жақауды қазақ жур­налистикасының көрнекті өкіл­­­дерінің бірі, жазушы, сон­дай-ақ қоғам дамуына белсене ара­ласып келе жатқан іскер аза­мат ретінде білетінін атап өткен. Замандасымыздың тал­ғамы жоғары оқырмандарға та­ғылымды дүниелер ұсыну ар­қылы рухани саланың кең қанат жаюына қосқан үлесі мен «Ана тілі» баспасына ширек ғасыр бойы басшылық жасағанда полиграфия ісінің өркендеуіне зор еңбек сіңіргенін айтып, ал­дағы уақыттағы бастамаларына сәт­тілік тілепті.

 Мен де толқып кеттім.

Бұл әділетті айқын мақсат тұтқан, халық үнін тыңдай білер Президентіміздің үлгі боларлық ізгі ұлық қасиеті деп білемін!

Бәрекелді!

Қуаныш көп болсын!

Мағира Қожахметова,

жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері