Әдеби музей-үйлердің әлеуеті қандай?

Абай қорық-музейі көш бастап тұр

Уақыт өткен сайын қатары кеміп бара жатқан өнердің һәм әде­биеттің осы бір рухани орда­ла­рдың жай-күйі бүгінгідей цифр­лы даму кезеңінде қай деңгейде? Ұлт әдебиеті клас­сик­терінің шы­ғармашылық лаборатория­сын жаңа заманға бейімдей алып отырмыз ба? Қазақстанның түк­пір-түкпіріндегі санаулы музей-үйлердің тыныс-тірші­лігіне үңіліп, бірқатарына шолу жасап көрдік. Өзекті мәсе­лелері де жоқ емес.

Мұражай қазақтың ұлы жазушысы, академик М.Әуезовтің ұсынысы бойынша Абайдың 95 жылдық мерейтойы қарсаң­ында, 1940 жылы Қазақ КСР Халық комиссарлары кеңесiнің 1 сәуiрдегі қаулысы негізінде құ­рылып, сол жылы 16 қазан күні мереке қарсаңында ашылған. 1940-1944 жылдары Бекбай Ба­йы­совтың үйінде болған музей 1944-1967 жылдары Әнияр Мол­да­баевтың үйіне қоныс аударады. Бұл екі үйдің Абайға тікелей қатысы бар: ақын 1875-1904 жылдары Семейге келгенде осы үйлерге түсіп жүрген. 1967 жылы Абай­дың 125 жылдық мерейтойы қар­саңында мұражай қаладағы сәулет ескерткіштерінің бірі сана­латын, ұлы ақын өмір сүрген дәуір үлгісімен салынған көпес Роман Ершовтың үйіне көші­рі­ліпті.

1990 жылы Абайдың 150 жыл­­­дық мерейтойына орай Қа­зақ КСР Министрлер кеңесінің қаулысы бойынша ақынның әдеби-мемориалдық мұражайы Абайдың «Жидебай-Бөрiлi» мем­лекеттiк тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайы болып қайта құрылады. Айта кетейік, қорық-мұражай – еліміздегі  республикалық статусы бар жалғыз әдеби музей болып саналады.

Әдеби-мемориалдық музейден рес­пуб­ликадағы ірі қорық-музейдің біріне ай­налған мұражайдың жалпы аумағы 6400 га құрайды. Салыстырмалы түрде қарасақ, бұл, әрине  Лев Толстойдың әлемге мәшһүр Ясная Полянасынан (412 га) бірнеше есеге көп. Қорық-музей құрамында Семей қаласы және Шығыс Қазақстан облысының Абай және Үржар аудандарында орналасқан 8 музей бар. Атап айтсақ, «Ахмет-Риза мешіт-медресесі», «Алаш арыс­тары – М.Әуезов музей-үйі» (Семей қаласында), «М.Әуезов музей үйі» (Бөріліде), «Абай музей-үйі» және «Абай-Шәкәрім» мемориалдық кешені, «Шәкә­рімнің саят қора экспозициясы» (Жиде­байда), «Көкбай Жанатайұлының музейі» (Тақырда), «Шәкір Әбенұлының музей-үйі» (Құндыздыда), «Әсет Най­ман­байұлының әдеби музейі» (Мақан­шыда).

Еске сала кетейік, былтыр 15 қазанда Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт То­қаев Абай музейінің жаңа экспозициясын ашқан еді. Сонда ел Президенті: «Ұлы Абай – біздің еліміздің мақтанышы ғана емес, әлемдік деңгейдегі кемеңгер. Ол – қазақтың жан дүниесінің тұңғиығына бойлаған дара тұлға. Оның өлеңдері мен қара сөздері – ұлттық болмысымыздың айнасы. Абай жаңа әдебиетіміздің не­гізін қалаған ақын ретінде ел тарихында айрықша із қалдырды. Оның ең­бектері бір ғасырдан астам уақыт өтсе де өзек­тілігін жоғалтқан емес. Әлі күнге дейін баршамызға рухани азық болып келеді. Ақын­ның ғибратты ғұмыры мен мол мұ­расы – халқымыздың және жаһан жұр­тының асыл қазынасы. Абайдың өсиеті – өскелең ұрпақтың айнымас темір­қазығы», деді.

Мұражай-қорықтың директоры Тұр­дықұл Шаңбай атқарылып жатқан ғы­лыми жұмыстарды атап өтті. «Музей бес тараптан тұрады: хакім Абай, данышпан Шә­кәрім, кемеңгер Мұхтар, Абайдың ақын­дық мектебі және Алаштың алыптары. Осының бәрі жинақталып келгенде үл­кен мәдени кеңістікті құрайды. Былтыр Мем­лекет басшысының қол­дауымен мол қаражат бөлініп, сол қар­жыға құрылыс, реставрациялау, музей­лендіру және ғылыми-танымдық жұмыстар жүргізілді. Ел Президенті «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында «Абайдың музейі ғылыми-танымдық орталыққа айналу керек», деді. Осы мақсатта біз ғылыми концепция дайындап, 100 томдық «Абайтану мәселелері» сериялық ғы­лыми жинағын құрастыруды қолға алдық. Оның алғашқы 5 томы былтыр жарық көрді. Сондай-ақ Қазақстанда ешқашан музейге арналған энциклопедия болмаған. Біз «Абай музейі энцикло­пе­дия­сын» дайындап, аяқтауға таяп қалдық.

Сондай-ақ Мәдениет және спорт ми­нистрлігінің қолдауымен «М.Әуезов және Алаш алыптары» музей филиалына қосымша қаржы бөлініп, құрылыс жөндеу, реставрациялық жұмыстар жаса­лынбақ екен. Ал мұражай-қорық­тың ар­тықшылығы – Музейлердің Халық­аралық кеңесінің (ИКОМ) талабына сай халықаралық деңгейде музейфикация жасалуында. Яғни қонақтар аудио­гид ар­қылы үш тілде экспонаттармен таныса алады.

Әуезов музей-үйіне күрделі жөндеу жүргізіле ме?

Еліміздегі әдеби музей-үйлердің ішін­дегі ең іргелісі саналатын һәм 1963 жы­лы құрылған мұражай М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер институтының құрамында ғылыми-зерттеу мекемесі ретінде жұмыс істейді. Штатта шаруа­шылық қызметкерлерінен бөлек, 5 ғы­лыми қызметкер бар. Ғылыми кадрларға тоқталсақ, филология ғылымдарының докторлары Айгүл Ісмақова, Гүлзия Пірәлиева, филология ғылымдарының кандидаттары Ермек Қайныкей, Кеңес Рахымжанов және музей жетекшісі Дияр Қонаев.

Қазіргі уақытта музейдің ғылыми әлеуеті тәуір болғанымен, материалдық жағ­дайы қиындап тұр. Ширек ғасыр бойы мұражайға күрделі жөндеу жұмыс­тары жасалмаған. Соңғы рет Әуезовтің 100 жылдық мерейтойы кезінде, яғни 1995-1996 жылдары толық күрделі жөн­деуден өтіпті. Ал қазір музей-үйдің шатырынан су кетеді, жылу жүйесі мен электр жүйесі ескірген, та­ғысын тағылар. Сондай-ақ музейдің экс­позициялық кешені реконструкция жасауды қажет етеді. Әлемдік тәжі­рибеге сәйкес цифрлы технологияға кө­шірілуі екібастан. Музей-үйге жауап­ты М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры Кен­жехан Матыжанов жазушының қолжазба қор­лары да цифрлы форматқа көшірілсе дейді.

«2022 жылы – Әуезовтің 125 жыл­дығына дейін музейге күрделі жөн­деу өткізіп, ірі экспозициясын қайта жаб­дықтап үлгеруіміз керек. 2019 жылдың аяғында «Казреставрация» мемлекеттік ме­кемесі музейді арнайы сараптамадан өткізіп, күрделі жөндеу қажеттігін рас­тады және 110 миллион теңгеге сме­та жасады. Осы мәселе бойынша был­­тыр жоспарланған жұмыстардың негізгі сметалық қаражатын Білім және ғылым министрлігіне 4-5 рет хат жазып, ұсындық. Аталған министрліктің Ғылым комитеті бұл мәселеден хабардар. Сұралған қаржы биылғы жобаға енгізіледі деп уәде беріп отыр. Жоспар бойынша 2021 жылдың бірінші жарты жылдығында жөндеу жасалып бітуі керек еді. Ал Алматы қалалық әкімдігі: «Білім және ғылым министрлігіне қарайтын мекемеге біз күрделі жөндеу жүргізіп бере алмаймыз», деді. Егер музей қалалық әкім­дікке қарайтын болса, бір-ақ жылда жасап береміз деп отыр», деді инс­титут директоры.

Айта кетейік, Әуезов музей-үйі мем­лекеттік жобалармен күн көріп отыр. Мәсе­лен, 2018-2020 жылдар аралығында музейде гранттық қаржыландыру аясында Мұхтар Әуезовтің «Қазақстандағы әдебиеттану және әдеби сынның дамуы мен қалыптасуындағы рөлі» атты іргелі ғылыми-зерттеу жұмысы орындалды. Ал 2021 жылға ұсынған жобалары қолдау таппаған. Мемлекеттік қаржыландырудың бірнеше түрі бар: гранттық қаржыландыру, нысаналы қар­жыландыру, базалық қаржыландыру. Базалық қаржыландыру музейдің ша­руашылығына, суы мен жылуына, т.б. тараптарын қамтамасыз етеді. Алай­да оған бөлініп отырған қаражат та мардымсыз көрінеді. Ал гранттық қар­­­жы­ландыруға ұсынылған бірнеше жоба да өтпей қалыпты. Сондықтан қазір музей қызметкерлерінің ғылыми жұмыс­тары тоқтап тұр. Институт дирек­то­рының сөзінше, енді нысаналы қар­жыландырудан, яғни институт арқылы ұсы­нылған бір бағдарламаның аясындағы бірнеше жобадан жауап күтіп отыр.

Жазушының ұлы Мұрат Әуезов ал­дағы мерейтойға орай Мәдениет және спорт министрлігіне арнайы хат жазған еді. Онда 2014 жылы жарық көрген 50 томдық шығармалар жинағына енбей қалған қолжазбалары толықтырылып, академиялық 55 томдығын қайта шығару ұсынылды (жаңа технологияға сай аудио нұсқасы мен QR код арқылы сайтқа кіріп, онлайн оқу мүмкіндігі қа­растырылған). Әуезовтің таңда­малы шығармаларының 10 томдығы жарияланып, әлем тілдеріне аудару мәселесі көтерілді. Сондай-ақ «Әуезов үйі» ғы­лыми-мәдени орталығына «Ұлт­тық» мәртебесін беру сұралды. Ал министрлік ЮНЕСКО көлемінде тек 100, 150 жылдық мерейтойлар ғана аталып өтіледі деп жауап берді. Таңдамалы 10 томдыққа байланысты көзделген қар­жыны 2021-2023 жылдарға арналған респуб­ликалық бюджеттен қарастырмақ.

Музей басшылығының айтуынша, егер Әуезов музей-үйі тек жеке музей ретінде қызмет атқаратын болса, онда ғылыми орталық бола алмайды. Яғни музейдегі ғылыми қызметкерлер инс­титуттың лицензиясы негізінде грант­­тық қаржыландыру конкурстарына қатысып отыр. Музей ғылыми жұмыспен айналысатын лицензиясы бол­мағандықтан, өз атынан гранттық кон­курс­тарға қатыса алмайды. Онда музей тек қана келуші қонақтардың есе­бінен қаражат тауып, музей форматында қалады. Ал қазіргі мәртебесі ғылы­ми-мәдени орталық болғандықтан, музейге «Ұлттық» мәртебесі заң жүзінде беріл­мейді.

Реставрация мәселесінің мәнісін біл­мекке Әдебиет және өнер институты қарасты Білім және ғылым министрлігіне сұрау салып көрдік. Ғылым комитетінің хабарлауынша, Әуезов музей-үйінің рес­таврациялық жұмыстарына белгілен­ген қаржыны енді Мәдениет және спорт министр­лігі бөлуі мүмкін. «Бұл мұражай ең алдымен мәдениет ескерткіші болып саналатындықтан, реставрациялық жұмыстарға сұралған қаржыны Мәде­ниет және спорт министрлігі қарас­тыруы қажет. Қазіргі таңда Білім және  ғылым министрлігі мен Мәдениет және спорт министрлігі бірігіп, Қаржы министр­лігіне өтінім жіберді. Яғни нақты шешім Қаржы министрлігінің еншісінде», деді Ғылым комитетінің басшылығы. 

Шешімін таппаған «шешім»

150 жылдық атаулы мерейтойы жа­қын­даған қазақ халқының әмбебап ғалымы, ұлт ұстазы, реформатор Ахмет Байтұрсынұлының тұрған музей-үйі әлі күнге дейін мемлекет қарауына өтпей отыр. Тұрақты қаржыландыру көзі жоқ нысанның күтім-бабы да сайлаулы емес.

Ахмет Байтұрсынұлының есімі рес­ми ақталған 1988 жылдан кейін, тұл­ға тұрған үш үй анықталып, оның екеуі жаңа құрылыс түсуіне байланысты сүрілгені, ал сақталған үйге қа­тысты  «Тарихи-мәдени мұраны қор­ғау және пайдалану туралы» заңына сәй­кес, 1992 жылы 18 қыркүйекте қала әкі­мінің шешімі негізінде 1993 жылы 18 ақпанда Космонавтар көшесіне Ах­мет Байтұрсынұлының есімі берілді. Осы жылы 9 қыркүйекте жергілікті билік шешімімен А.Байтұрсынұлы көше­сіндегі 60-үйді, яғни ғалым үйін қайта қалпына келтірді.

Ғалымның өзі тұтынған деген мүлік­терден мұражайда сандық, жезтабақ, жезқұман және қолчемодан бар. Жәдігер­лерді жинау, негізінен, 1998 жылдан бас­талыпты. Музей директоры Райхан Има­ханбет қоғамдық қорға қарайтын тағылым үйін – «Ахметтану» ғылыми-зерттеу орталығы деген атаумен дербес мекеме ретінде заңды тіркеу керек дейді.

«1992 жылдан мемлекеттік маңызы бар тарихи ескерткіштер санатына ен­гізілген Ахмет Байтұрсынұлының му­зей-үйіне Республикалық мәртебесі бері­летін уақыт жетті. Сондай-ақ 1993 жылдың 9 қыркүйегіндегі Алматы қаласы әкімінің №360 шешімінде нақты ресми атауы көрсетілген: «Қазақтың халық ағартушысы Ахмет Байтұрсынұлының музей-үйін ұйымдастыру туралы» заңды күші бар мемлекеттік құжат негізінде ұлт ұстазының тарихи үйін «халық қа­зынасы, ел игілігі» деп танып, ұлттық ны­санға айналдыру да өзекті мәселе болып отыр», деді музей директоры.

Қалың қазақтың әліпбиі мен әліппесін түрлеп, әдебиетінің теориясын түзген ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы қарсаңында музей-үйі мемлекет қамқорлығына алынса, игі істің басы сол болмақ.

Бар бағаланбай, жоқ түгенделмей...

Сұлу сөздің сүлейі Қалихан Ысқақ көзінің тірісінде өзі туған Топқайың ауы­лына кітаптары мен қолжазбаларын арнайы апарыпты деседі. Қарағайдан үй салып, кейін музей болады деп үміттеніпті. Алайда жазушы өмірден өткелі біршама жыл өтті, аманаттаған музей-үйі әлі ашыл­­­­ған жоқ.

Ал оның туған інісі Сай­лаухан Қаба­таев үйдің құжаттары балаларының қолында дейді. «Қазір ол үйге бас-көз болатындай менде шама жоқ. Әкімдіктен бірнеше рет келіп, өз қара­мағымызға алайық деген. Мектепте аздаған дүние­лері, кітаптары бар еді, бірақ онда музей ұстауға болмайды деген талап бар көрінеді. Ал үйі мұражайға әбден лайық. Ішінде өзінің қаламсаптары, кітаптары бәз-баяғы қалпында тұр. Қалихан негізі бұл үй музей болады деп салған. Тарлық етсе, қасындағы бір үйді қосып салу керек деп жүретін», деді ақсақал. Әлқисса.

Алтайдың кербұғысы Оралхан Бөкей­дің 60 жылдығында (2003 ж.) Шың­ғыстайдағы қарашаңырағы музей-үйіне айналып, ашылған еді. Он жылдай жұмыс істеген музей-үйге жергілікті әкімдік қаржы бөліп, қарайласып тұрды. Алайда белгілі бір себептермен осыдан шамамен он жыл бұрын Оралханның үйіне қара құлып салынды. Мұның себебін жазушының туған қарындасы Ғалия Бөкей әкімдік қарқынды жұмыс жүргізе алмай отырғандығымен түсіндіреді. Ал әкім­дік жекеменшіктегі үйді сатып алайын десе қаржы керек һәм тегін бере қоя­тын үй иесі де болмай тұр. Ғалия Бөкей­дің сөзінше, жоба жасалып, сметасы облыс әкіміне ұсынылыпты. Жоба қолдау тапса, музей-үй қайта ашылуы мүмкін.

Аталған мәселелерге жауапты облыс­тық Мәдениет басқармасының айтуынша, Қалиханның музей-үйін жасақтау туралы ешкім ешқашан ұсыныс айтпапты. Ал Оралханның музей-үйін сатып алатын қаржы керек. Түптеп келгенде, жаңа музей-үйлерін ашудан бөлек, облыстағы бас­қа да реставрациялық жұмыстарды қа­жет ететін музейлер толып-ақ тұр екен, бар мұражайлардың жағдайын жасай ал­­май отырмыз, дейді басқарма басшы­лығы.

Айта кетейік, қазіргі уақытта Шың­ғыс­тай ауылында музей бар. Онда осы өңірде туған ақын-жазушылардың кітап­тары мен жеке заттарының бір бөлігі жинақ­талған.

Әдебиет музейі болған...

Орал қаласында Атамандар үйі деген тарихи ғимарат бар. 1833 жылы Пугачев бастаған көтерілістің тарихымен танысу мақсатында орыстың ұлы ақыны Пушкин келіп, осы үйге тоқтаған екен. 1977 жылы бұрын Пионерлер үйі болған, кейін оны басқа мекемеге көшірген кезде екі бөл­месін сол кездегі облыстық музейдің дирек­торы Ұрқия Ершуриева Әдебиет музейін ашу үшін сұрап алыпты.

Жаңа құрылған Әдебиет музейіне экспонаттар жинау үшін Оралда туған ақын-жазушылар мен өнер қайраткерлерінің, суретшілердің тізімін алған Сара Тана­баева Алматыға арнайы іссапармен барыпты. «Сонда он жеті күн бойы бар­лық материалдарды жинап қайттым. Жұбан Молдағалиев, Хамза Есенжанов, Тайыр Жароков, Қадыр Мырзалиев, Қайрат Жұмағалиевтер алғашқы кітап­тарын осы музейге сыйлады. Сөйтіп екі зал­дан тұратын Әдебиет музейі 1977 жылы ашылды. Яғни облыстық музей­дің Әдебиет бөлімі ретінде филиал болып жұмыс істейді. 1991 жылы сол ғима­ратты толығымен музейге босатып берді. Сонда Мәскеуден Толстойдың Ясная Полянасын жасаған мамандар келіп, бұрынғы қалпына келтірді», деді музей саласының ардагері.

Алайда сол жылы белгілі бір себептерге байланысты жергілікті билік ол мекемені музей меншігінен алып, Ішкі істер бөлімінің госпиталіне береді. Осылайша, он бес жылға жуық жұмыс істеген Әдебиет музейі 1991 жылы жа­бы­лады. Бірнеше жыл бойы зиялы қауым өкілдері Әдебиет музейін қай­та ашу жөнінде бас көтергенімен, нәти­же шықпапты. Ал 2006 жылы қалаға Ресей президенті Путин келіп, екі ел басшысының кездесуі барысында Ата­мандар үйінен бір бөлме беріліп, Пуш­киннің музейі ашылған. Қазіргі уақыт­та өңірдегі негізгі әдеби орда сән салтанаты келіскен Қадыр орталығы болып отыр.

Оралдағы рухани орда

2015 жылы ақынның 80 жылдығына орай Қадыр Мырза Әлі атындағы мәдениет және өнер орталығы пайдала­нуға берілген еді. Қазақстанда баламасы жоқ орталық кешенді ғимаратының қап­талында сахнасынан талай жұлдыздар өнер көрсеткен 1125 орындық амфитеатр жұмыс жасайды. Ал ғимараттың ішінде Жайықтың ақын-жазушыларының құр­метіне әдебиет мұражайы және Қадыр Мырза Әлінің мемориалдық каби­неті жабдықталған. Ақынның бай кітап­ханасынан  6 767 кітаппен бірге оның тұтынған заттары да қойылды. Айта ке­тейік, бұл ақынның аңызға айналған 15 мыңға жуық кітаптарының бір бөлігі ғана. Қалған кітаптары Алматыдағы өз шаңырағында.

Сонымен қатар орталықта М.Горь­кий атындағы қалалық кітапхана бөлім­шесі және Қадыр ақынның замандас досы, Бөкей құмында дүниеге кел­ген ақын Жанғали Набиуллин атын­дағы оқырман бөлмесі жұмыс жасап тұр. Бұл бөлмеде Жанғали ақын­ның отба­сының ұйғаруымен жеке кітапха­насынан 1200 кітап ұсы­нылған. Қазақ­стан­ның Жазушылар, Ком­позиторлар, Сурет­шілер, Күйшілер одағының об­лыс­тық бөлімшелері де осы жерде орна­лас­қан.

Бұдан бөлек облыста жалпы саны жиырма екі музей бар. Оның ішінде әдеби музейлер сирек: А.Пушкин музейі, М.Шолохов мемориалдық музейінен бас­қалары тек облыстық музейлердің құра­мындағы жеке залдармен шектеледі.

Қасым музей-үйі ашылады

Дауылпаз ақын Қасым Аманжолов­тың саналы ғұмыры – жалынды жастық шағы, азаматтық есею жылдары Оралда өткені мәлім. Облыстық газетте қызмет етіп, облыстық қазақ театрын құруға атсалысқан ақын бес жыл бойы (1931-1936) Карева көшесіндегі 69-үйде тұр­ған. Оралдық зиялы қауымның бастамасымен сол үйді Қасымның музей-үйіне айналдыру жоспарланып отыр.

Қадыр орталығының директоры Бауыр­жан Қалиолла қалаға келген қонақ­тар, әсіресе Қасымды пір тұтатын аза­мат­тар ең әуелі ақынның үйін көргісі келе­тінін айтты.

«Биыл ақынның 110 жылдық мерейтойы қарсаңында  облыс әкіміне ақын тұрған үйді Қасым мен Абдолла Жұмағалиев атындағы Әдебиет үйіне айналдырсақ деп ұсыныс білдірдік. Аб­долла Жұмағалиев Қасымның майдандас досы, соғысқа дейін де екеуі өте жақын араласқан. Алайда ол кісінің сүйе­гі соғыстан қайтпады. Екі достың аты бірге аталсын деген мақсатпен осы Әде­биет үйін ашуға ниеттеніп отырмыз. Әрі Жазушылар одағының филиа­лы Қадыр орталығында орналасқан, Әдебиет үйі құрылса, одақ филиалын да сонда көшірсек деген ой бар. Облыс әкімі сөзге келген жоқ, ұсынысымызды қолдады», дейді орталық директоры.

Игі істің қай деңгейде жүріп жат­қанын білмекке облыстық Мәдениет бас­қармасына хабарласып көрдік. «Қазір ол үйде екі отбасы тұрады. Ең алдымен сол тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету керек. Бұл Қасым тұрған үйді босатып, сатып алған соң ғана шешілетін мәселе. Әрине мұның барлығы қаржыға байланысты. Негізінен, Қасым музей-үйін ашу жобасы жоспарда тұр. Жергілікті билік аталған мәселеден хабардар. Ал музейдің нақты қай жылы ашылатыны әзірге белігісіз», деді облыстық Мә­дениет басқармасының басшысы Гүлмира Қауланова.