Шынында да кемел халық болу үшін не істеуіміз керек? Кемел халық қандай құндылықтарды басшылыққа алуы қажет? Кемел халықтың басты қасиеттері мен көрсеткіштері, өлшемдері қандай? Кемелділікті қалыптастыру үшін санамыз бен ойымыздағы қандай кемшіліктерден бас тартуымыз керек деген сан мыңдаған сұрақ туындайтыны сөзсіз. Бұл біріншіден. Екіншіден, ел тәуелсіздігінің 30 жылдығын артқа тастаған қазақ қоғамының бүгінгі рухани дүниесі тәуелсіздікті «бәрінен қымбат, асыл қазына» ретінде көздің қарашығындай сақтауға және оны қорғауға дайын ба? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін ұлттың ментальдық болмыс ерекшеліктеріне, қазіргі қоғам жағдайындағы рухани құндылықтары мен ұстанымдарының қалыптасуы мен даму тенденциясына назар аударған дұрыс. Ол үшін ХХ ғасыр бойы қалыптасқан ұлтымыздың рухани болмысы мен ментальдық кеңістігіне назар аударайық.
Әрине, ХХ ғасыр бойы ұлт болмысында тек жаман қасиеттерді қалыптастырды десек, артық айтқан болар едік. ХХ ғасырда ұлттың сауаттылығы, білімге деген құштарлығы артты. Қазақ білімді, сауатты халықтардың біріне айналды. Қазақ халқы ғылым мен техниканы, жаңа технологиялар мен коммуникацияның, мәдениет пен өнердің сан алуан түрін меңгерді. Әлем халықтарымен байланысқа түсе отырып, әртүрлі мәдениеттер мен ойларды, дүниетанымдар мен ұстанымдарды, құндылықтар мен дәстүрлерді өз қазанында қайната отырып, өзінің этностық, рухани бірлігін сақтай білді, өркениет көшіне ілесіп өзінің даму жолын таңдауға мүмкіндіктер баспалдақтарын қалады. ХХ ғасырда қазақ жерінде жаңа әлеуметтік-саяси құрылымдар мен қоғам институттары, мемлекеттің билік тармақтары (атқарушы, заң шығарушы, сот) толыққанды, заман талаптарына сай өз жұмыстарын атқарды. Аграрлық және индустриалдық қоғам ерекшеліктеріне сай ментальдық болмысын қалыптастырды. Қазаққа тән ашықтық пен бауырмалдықтың, шынайылықтың озық үлгісін көрсетті. Бөтенді жатсынбай, өз бауырына басты, бір үзім нанымен, кең пейілімен бөлісті. Өзінің бейбітсүйгіш халық екенін дәлелдеді. Адамгершілікті, парасаттылық пен даналықты, ар мен ұятты ту етті. Дүниеге, қоршаған адами болмысқа адамгершілік тұрғысынан қарай білді, барлығын осы биіктіктен бағалап отырды. Рухани құндылықтарды материалдық құндылықтардан жоғары қойды. «Арым – жанымның садағасы» деп, ұрпағын тәрбиеледі. «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деп, аруақтарын сыйлады. «Отан от басынан басталады» деп отбасылық құндылықтарды тәрбие көзі ретінде қарастырды. Ер мен елді, ана мен жерді егіз ұғым деп қабылдады, кіндік қаны тамған жерді атамекенім деп санады. Тілді өнер алды деп түсінді, сөз құдіреттілігіне сенді, дауын бір ауыз сөзбен шеше білді, сөзге тоқтады, «үлкен тұрып, кіші сөйлегеннен без» деп ұрпағын тәрбиеледі. Қызына болашақ ана деп қарады. Бұл қазақ халқының ментальдық болмысының басты ерекшеліктері еді.
Десек те, кешегі тоталитаризм және оның идеологиясы қазақтың ұлттық санасының тұтастығына жазылмастай жара салды, ұлттық сана таптық сананың құрбаны болды, ұлттың тарихи жады өзінің төл тарихынан тысқары қалыптасты. Басқаша айтқанда, тоталитарлық идеология ұлттық сананы «тулақша» иледі, өз құндылықтарын ұлттық сананың негізі, қозғаушы, жетекші күші деп ұқтырды. Тоталитарлық жүйе қалыптастырған рухани құндылықтар мен ұстанымдар үрдісі тоқтағанмен оның рудименттері әлі де болса санамызда сайрап жатқаны баршаға аян. Кейде өткенді аңсап, кешегі кеңестік дәуірге қайта оралуды көздейтін белсенділер бүгінгі қоғамдық сананың даму бағытына әсер етуге тырысып бағуда. Тоталитарлық идеологияның саяси біріктіргіш қасиетінің ерекшелігі мен құдіреттілігіне мән беріп, оны тірілтудің жолдарын қарастыруда. Осындай санадағы «өлара шақ», бүгінгі тәуелсіздіктің қадір-қасиетін, оның бағасын анықтауға әсер етуде.
ХХI ғасыр қазақ үшін нарықтық экономика, ақпараттық және цифрлы технологияға негізделген, либералдық сипаттағы құндылықтардың заманына айналып отыр. Бұл ғасыр қазақ менталитетіне өзіндік өзгерістер әкелгені белгілі. Нақты айтар болсақ, қазақ халқы нарықтық экономиканың қыр-сырын, оның тетіктері мен әдістерін меңгере білді. Олардың іскерлік, кәсіби белсенділіктері арта түсті. «Пайда», «байлық», «табыс», «ақша», «айырбас», «ұсыныс», «сұраныс», «мүдде», «тиімділік» және т.б. сияқты нарықтық экономикалық ұғымдарды жете меңгере отырып, жалпы экономикалық еркіндік және кәсіпкерлікті, бәсекеге қабілеттілікті дамыта білді. Ұлт менталитетінің прагматикалық сипаты артып, оның экономикалық ұстанымдары нығайды. Ұлт менталитеті патернализм, масылдық, жайбасарлық сияқты психологиялық құбылыстардан арыла бастады.
Десек те, рухани саладағы жеңілістеріміз өркениет жолындағы қазақ қоғамының өзара бірегейленуі мен тұтастануына ауыр соққы болып отырғаны белгілі. Рухани азғындаулар мен ауытқулар, этикалық, эстетикалық дезинтеграциялар, шектен шыққан көргенсіздік пен бассыздықтар ұлттың біртұтас болып ұюына кері әсерін тигізуде. Тобырлық психология жалпылама сипат ала бастады. Тұтынушылық дүниетаным мен іс-әрекет форматы басымдылыққа ие болып, ұлттық қасиеттер мен адами құндылықтар кері ысырылуда. Мұндай тобыр өкілінің діттегені де басқа, өмірлік ұстанымдары да өзгеше. Жасампаздық іс-әрекетті тұтынушылық менталитет ауыстыру үстінде. Сезімдік, тәндік қажеттіліктерді қанағаттандыру, көңіл көтеру, өмірден тек ләззат іздеу, сауық-сайран салу, құмарлықты басу адамдар іс-әрекетінің жетекші тетіктеріне айналуда. Мұндай сипаттағы адамдар саны жыл санап көбейіп келеді, болашақта да көбейе бермек. Ондай адамдардың дүниетанымы рухани құндылықтардан алшақ. Мұндай тіршілік иесі өзгенің ақылына сенгіш, бөтеннің кеңесін қабылдағыш, еліктегіш, сыртқы ықпалға бейім болып келеді. Онда сыни ойлауға орын жоқ. Манипуляцияның объектісіне жиі айналып, қателіктерге көп бой алдырады. Олар тұтынушылық қоғамның жемісі және басты субъектісі. Іс-әрекеттерінде этикалық нормалар мен адамгершілік ұстанымдар жиі ауысып, жауыздық пен ізгілік, әділеттілік пен әділетсіздік, ар мен арсыздық жиі орын алмасып тұрады. Мұндағы басты себеп – рухани мешеулік, жеке тұлғалық қасиеттердің қалыптаспауы. Ондайлар үшін тобырлық сана шеңберінде қалу әлдеқайда тиімді және ыңғайлы. Осы жағдайда тәуелсіздікті қалай қорғай аламыз?
Бізде тұтынушы қоғамды қалыптастырып отырған мұндай ағымдарға қарсы тойтарыс беретін рухани күштердің қайнар көзі қайда? Жасампаз рухани күштердің тиімді тетіктері қандай деген сұрақтар туындайды. Әрине, ойға бірден оралатын құндылықтар, ол – отансүйгіштік, патриотизм, ар, намыс, ұят, әділеттілік, парасаттылық, білімпаздық, еңбекқорлық, достық, өзара сыйластық, өзара көмек, мәдениеттілік және т.б. құндылықтар. Аталған құндылықтарды қоғам санасына сіңірмей тәуелсіздіктің қадір-қасиетін түсіну әсте мүмкін болмайтыны сөзсіз.
Шындығында, тәуелсіздіктің төртінші он жылдығына аяқ басқанда, ұрпақ ауысып, олардың дүниетанымы мен құндылықтардың қалауы өзгеріп жатқанда тәуелсіздікті кім баянды етеді деген сұрақтың туындауы заңды құбылыс. Дүниеге алдыңғы ұрпаққа ұқсамайтын, отызында орда бұзатын, қырқында қамал алатын жастар келді деп, үмітімізді үкілеп отырған жайымыз бар. Десек те, бүгінгі жастардың рухани әлемі қандай, олар үшін басты құндылықтар неде, олардың өмірлік ұстанымдары елді қай жағаға шығармақ деген сұрақтарға жауап іздеп, әлеуметтік-психологиялық болмысына тереңірек көз жіберер болсақ, көптеген «әттеген-ай»-ларды байқауға болады. Солардың бірі, жастардың жалған имидж-келбет жасауға құштарлығы. Кейде жалған имиджге малсынып өзінің шынайылығынан алшақтап, қолдаушылар мен жанкүйерлерінің арқасында өмір сүріп жатқаны қаншама?! Қысқаша айтқанда, біздің жастарға дұрыс, сыни тұрғыдан өздеріне өзіндік баға беру жетіспейтін тәрізді. Біреулер жастарға албырттық пен бозбалалық тән деп айтар. Ондайға кешіріммен қараған абзал деп, өзімізді тағы сәл жұбатармыз. Десе де, жастар үшін маңыздысы өзге біреулердің қолпаштауы мен мадақтауы болмаса керек. Қолпашқа оранған құрмет күшейген сайын ел алдында тұрған ұлы істерді меңгерумен бағындырудың ауылы алыстай беруі мүмкін екенін естен шығармаған дұрыс. Тек, сол ұлы істерді меңгергенде ғана, сол жолдағы адал жасампаз еңбек нәтижесін қоғам дұрыс және әділ бағалай білген жағдайда ғана рухани серпіліс болатыны белгілі. Әзірге бұл жолда жастарымызды үміттендіру басым. Тірлік те, қарекет те содан аспай отыр. Ондай бағалау тобырлық ортаға сіңдірудің ең тиімді жолы болуы да ықтимал. Мәселен, әлемдік деңгейдегі талантты әнші Димаштың өнерін алып қарайық. Ән әлеміндегі мұндай бірегей құбылысты дұрыс бағалай білу де қоғам мүшелерінен мәдени биіктікті талап етеді. Өкінішке қарай, көп жағдайда Димаш өнеріне қалыптасқан дәстүрлі деңгей тұрғысынан баға беру бар екенін байқаймыз. Сонымен бірге, бұл бүгінгі тұтынушылық қоғамның ойлау және талғампаздық деңгейін көрсетеді.
Тәуелсіздікті қорғау бүгінгі ұрпақтың мінез-құлқы мен қайрат жігерінің деңгейіне, сапалық қасиеттеріне тікелей байланысты екені мәлім. Бұл мәселе, ақпараттық, цифрлы технология, жасанды интеллекті жасау заманында ерекше сипатқа ие болуда. Тұтынушылық қоғамда олардың мінез-құлқы, ойлау жүйесі, дүниені қабылдау деңгейі де стандартталған ба дерсің. Олар кейде конвейерден шыққан «машиналарды» еске салатындай. Керек десеңіз, олар бөгдеге ұқсауға, басқаларға еліктеуге, жетекке ілесуді ғана үйренген тәрізді. Көп жағдайда олардың ментальдық жүйесі тобырлық мәдениет жетістіктерімен әрленген, толықтырылған ба дерсің. Нәтижесі – жаттанды қайталаудан шыққан іс-әрекет, түпнұсқалық сипаттан ада қарым-қатынас, көзқарас пен ұстаным. Олардың дүниетанымы мен рухани дүниесінде ұлттық құндылықтарға орын қалмаған, яғни орнықпаған. Олар үшін Шоқан, Абай, Шәкәрім, Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұхтар, Қаныш, Бауыржан идеал емес. Халқына қызмет ету, ұлтының керегіне жегілу, құндылықтарын қорғау мақсат емес. Осындай жағдайда тәуелсіздікті қорғайтын, оның қадір-қасиетін дұрыс бағалай алатын ұрпақ қайда екен деп ойлайсың. Әрине, ел болғасын, оның жақсысы да, жаманы да, тектісі де, тексізі де болады. Десек те, қазаққа қызмет етудің өркениеттік үлгісін жасап кеткен ұлы бабаларымыздың істері мен ерлігі бүгінгі рухани жаңғыруымыздың шынайы негізі болу керектігі сөзсіз дүние.
Қалыпсыздықты түзету, оған қарсылық танытудың идеологиялық, тәрбиелік, танымдық ықпалдарын арттырудың уақыты жеткен тәрізді. Болмаған жағдайда өзін қор көру ауруы үдей түседі, жастардың жасампаз рухына тұсау түсіп, бөтен құндылықтарды паналап, оның қараңғы қалтарыстары мен біз үшін қауіпті тұстарына селт етпейтін әдет қалыптасады. Оны біз күнделікті тірліктен көріп те жүрміз. Солардың бірі әлеуметтік кеңістікте кең етек алып отырған жасандылық (бутафория). Жасандылық, жасанды көріністер қоғамның барлық саласын, тіпті жастар санасында жаулай бастаған. Қай жерде жасандылық сол жерде дағдарыс, мағынасыз тіршілік, арын сатып алға жылжу, әділетсіздік пен заңсыздық бар екенін білсе де, «үйірден адасып қаламын ба?» деген үрей, немесе «көппен көрген ұлы той» деген таптаурын болған түсініктер жастар санасын улай бастаған тәрізді. Мұны, біз «ментальдық ластану» деп атаймыз. Бұл өз кезегінде «тұлғасыздануға» жол ашады. Сондықтан, бұл мәселе, мемлекет пен ұлт, жалпы қоғам алдында тұрған рухани жаңғырудың маңызды міндеттерінің бірі болуы тиіс.
Қазақ менталитетінің тәуелсіздікті қорғаудағы мүмкіндіктерін саралауда ерекше назар аударатын бір мәселе, ол оның ішкі мүмкіндіктерінің жасампаздық сипаты. Оның негізінде жататын басты құндылықтарға: ашықтық, өзара сыйластық, өзара түсінік, мәмілелік білімнің салтанат құруын, үнемшіл болуға ұмтылуды жатқызуға болады. Аталған құндылықтар ашық қоғам, демократия, құқық тәрізді өркениеттік құндылықтардың қайнар көзі, рухани негізі екені сөзсіз.
Қоғамның бірігуі, азаматтық келісім идеясы негізінде «ментальдық бірігу» идеясы жатса керек. Ментальдық бірігуден тысқары жүргізілген «бірігулер» қашанда жалған, жасанды. Сондықтан, «тегіңе тартсаң тозбайсың» деп айтқан халқымыздың дана сөзі өзінің маңыздылығын бүгінде тағы бір дәлелдеп отыр. Тектілік иегершілікке, мұрагершілікке жол сілтейді, тәуелсіздікті баянды етеді, тұғырын мызғымастай қылады. Жастардың тәуелсіздік жолындағы рухани жауапкершілігін арттырады. Ұлт менталитетінің тұтастығы да, бүгінгі ұрпаққа үлгі болар ұстанымы да осында болса керек.
Төлеуғали ҚАЙЫРЖАНҰЛЫ,
философия ғылымдарының
докторы, профессор
