Бастауыш мектеп ашу нысанасына Торғай, Ырғыз, Райым, Перовск бекіністерімен қатар Троицк қаласы да енеді. Ресей империясының дәурені тұсында Троицк көпестер қаласы ретінде даңқы шықты. Мұндағы сауда ісі қазақ даласымен қатар Ташкент, Бұқара, Хиуа сынды қалаларымен тығыз жүргізілетін еді. Қалада түркітілдес татар жұртының сауда-саттық ісі жақсы дамыды және олардың әлеуметтік істерге ықпалы зор болды.
Татар жұртының ықпалындағы сауда қаласында қазақ балаларына арналған орыс мектебін ашу бастамасы 1861 жылы Облыстық басқарма төрағасы В.В.Григорьевтің тарапынан көтеріледі. Ол сол жылдың 16 қаңтарында Орынбор және Самара генерал-губернаторының атына қызметтік хат жазып, Шығыс Ордамен (Қостанай өңірі) шектесетін шекара бойындағы Троицк қаласында бастауыш қазақ-орыс мектебін ашу қажеттігін алға тартады. Бұл қажеттілікті төраға Орынбор мектебінің жұмыс жасауы қазақтар арасында орыс біліміне деген сұраныстың артқанын, Шығыс Ордадан шыққан 50 шақты қазақ баласы Троицк қаласындағы татар молдаларынан білім алатынын, ал сол мұсылмандық білімге қарсы тұра алатын балама ретінде орысша оқуды енгізудің маңызы зор деп пайымдайды. Сонымен қатар ол хатта қазақ қауымынан белгілі, беделді 23 адам қол қойған өтініш түскенін тілге тиек ете келе, өтініш иелері орыс оқуын оқытатын мектептердің ашылуына ынталы екенін, мектеп ашылған жағдайда оқушылардың тамағы мен киімі, мектептің шаруашылық ісін жүргізуді өз мойындарына алатынына ықылас білдіріп отырғанын да еске салады. Хат соңында төраға мектеп ашу жұмысының шығынын есептейді, қазақ балаларын мектепке қабылдаудағы ұстанымдарды айқындайды және мектеп ісін жүргізудегі үйлестіру жұмыстарының жүйесін белгілейді. В.Григорьевтің ұсынысы генерал-губернатор тарапынан қолдау табады. Губернатор Ішкі істер министрінен мектеп ашу ісіне рұқсат сұрайды. Министр губернаторға мектеп ашуға қажетті 1300 сом қаражаттың 250 сомын қазақтардың үй салығынан алуға рұқсат етеді.
Троицкіде мектеп ашу мен оны ұйымдастыру жұмыстары Орынбор әкімшілігі тарапынан осылайша жолға қойылады.
* * *
1861 жылдың 1 қыркүйегінде Троицкіде қазақ балаларына арналған бастауыш мектеп салтанатты түрде ашылады. Оған 26 қазақ баласы қабылданды. Мектептің ашылуына сол жылдың тамыз-қазан айлары аралығында арнайы іссапарға шығып, Орынбор облысының шығыс бөлігін аралаған В.Григорьевтің өзі де қатысады. Айтулы оқиғаға орай мектеп ашылған күні ат жарыс-бәйге ұйымдастырылып, 16 қыркүйек күні қазақтардың сыйлы кісілеріне арналған (24 кісі) салтанатты дастарқан жайылады.
Облыстық басқарма төрағасы мектептің ашылуы туралы Санкт-Петебургте шығатын «Северная пчела» газетінде «Открытие киргизской школы в Троицке» деген мақала жариялайды. Мақаланы ол: «Қазір бұрынғыдай емес: оқырмандарды отанымызда жүріп жатқан оқу ісі де мазалайды, отандастарымызды жақсы жаңалықпен қуантқымыз келеді; қыркүйек айының басында біздің Троицкіде қазақ балаларына арналған мектеп ашылды; бұл оқиға қай жағынан болса да аса маңызды», деген жолдармен бастай келе, қазақ даласында орыс білімін таратудың алғашқы кезеңінде туындаған қиыншылықтарды тілге тиек етеді. Қазақ жұрты арасында түсіндірме жұмысын жүргізудің арқасында көп нәрсенің өзгергенін, енді қазақтың би-сұлтандары орыс мектебін ашуға өздері ықылас танытатын жағдайға жеткенін атап өтеді.
Мектептің мұғалімі әрі меңгерушісі болып Ы.Алтынсаринмен бірге Орынбор мектебін бітірген Нұрым Мұңсызбаев, ал мұсылман діні сабағына қазақ арасынан шыққан молда Қазыбай Орынбаев (Урумбаев) бекітіледі.
Троицк мектебіндегі шәкірттердің саны белгіленген вакансияны көп жылдар бойы үнемі толтырып отырды. Мектеп Троицкіде 23 жыл жұмыс істеді. Осы жылдарда көптеген шәкірт білім алды. 1873 жылы Троицкіде ер балалар гимназиясы ашылады. Орыс-қазақ бастауыш мектебін бітірген шәкірттер аталған гимназияда оқып, одан кейін университеттерге оқуға жолдама алатын болды. Қазан университетінде оқыған Алдияров, М.Қарабаев, А.Балғожин, Орск мұғалімдер мектебінің түлегі Қазыкерей Шотаевтар (Чутаев) – осы білім сатыларынан өткен шәкірттер.
* * *
Троицк қаласы ХІХ ғасырдың 80-жылдарына дейін алдымен Орынборға қараған Шығыс Орданың орталығы болып келді. Онда қазақтармен Шекаралық комиссияның атынан қарым-қатынас жасайтын өкілі (попечитель) қызмет атқарады, сонымен қатар патшалық әкімшіліктің қазынашылық-қаржылық мекемелері Шығыс Ордаға қатысты жұмыстарды жүргізіп отырған.
1868 жылы қабылданған Уақытша Ережеге сәйкес қазақ даласы жаңа әкімшілік аймақтарға бөлініп, Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстары құрылады. Торғай облысының құрамына Торғай, Ырғыз, Елек (Ақтөбе), Николаевск (Қостанай) уездері кіреді. Николаевск уезінің орталығы номиналды түрде Николаевск станицасы болғанымен, әкімшілік орталық Троицкіге шоғырланды. 1879 жылдан бастап Николаевск уезінің орталығын Новониколаевскіге, яғни Қостанайға көшіру жұмыстары қолға алынады. 1882-1884 жылдары уезд орталығы Қостанайға толық орнығады. Қостанайдың уезд орталығы болуы инспектор Алтынсаринге Торғайдағы атқарған 23 жыл қызметін туған жерінде жалғастыруға мүмкіндік ашты.
1884 жылы Троицкі мектебі Қостанайға көшіріледі. Троицк әкімшілігі қалада 23 жыл жұмыс жасаған мектепті жаңа орталыққа – Қостанайға бергісі келмеді. Мұны біздер Ы.Алтынсариннің 1883 жылдың 2 тамызында В.Катаринскийге жазған хатының мазмұнынан көре аламыз. Онда ол былай дейді: «Оқу әлемінің басшылығында не болып жатқаны, әрине, қызғылықты. Г. инспектор... В-ның қолдауы арқылы Троицк мектебін өз мекемесінде қалдырғысы келеді. Троицк мектебі толық аяғынан тұрды, оның жұмысы жақсы жүріп жатыр. Р., шамасы, тағы да оны бұзғысы келеді, ал шындығында Новониколаевскіде оған жаңа ғимарат салынып жатыр. Р-ға бөгде жұрттарға арналған бір мектеп керек дейді, өйткені оған өзіне қарасты аймақта жаңадан сондай мектеп жасап, оны аяғынан тұрғызуға шамасы жоқ және ол оның қолынан келмейді».
Қостанайдағы жаңа ғимаратты салуға Торғай облысы оқу инспекторының міндетін атқарушы Ы.Алтынсарин көп еңбек сіңіреді (Алтынсарин 9 жыл (1879-1888) инспектор міндетін атқарып, өмірден өтер алдындағы 1888 жылы толық лауазымға ие болады). Жаңа орында, жаңа мектептің жанында болған ол құрылыс жұмысын жүргізуге басшылық жасайды. Мектеп ағаштан салынып, оған қажетті бөренелер Қостанайдан 40 шақырым жердегі Арақарағай орманында дайындалып, қалаға жеткізіледі. Инспектор мектепті қанатының астына алып, қамқорлық көрсетті: оның керек-жарағы мен мұғалімдерін жасақтауға, жұмысының жандануына көп еңбек сіңіреді. Көп ұзамай Қостанай мектебі Торғай облысындағы уездік мектептер қатарында үздік деп танылды.
Алтынсариннің беделі мен абыройы және қажырлы қайраты арқасында Троицк мектебі Қостанайға орнығады және оның есімімен мектептің жаңа ортадағы көне суаттан бастау алатын тың тарихы басталады. Мұнда Қостанай өңірінің мыңдаған шәкірті білім нәрімен сусындады. Биыл Ы.Алтынсариннің 180 жылдығы мен түп бастауы Троицкіде жатқан алғашқы орыс-қазақ бастауыш мектебінің 160 жылдығы қатар келіп отыр. Жұлдыздар қатар тұрып жымыңдайды деген осы болар...
Алмасбек Әбсадық,
филология ғылымдарының докторы
