1961 жылы адамзат баласы алғаш рет ғарышқа ұшты. 1901 жылы әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығы беріле бастады. Ал Тахауи Ахтанов 1968 жылы Мемлекеттік сыйлықтың алғашқы лауреаты атанды («Дала сыры» повесі үшін). Әлемдік өркениетке үлкен қозғау салған һәм қазақ руханиятына жаңа тыныс алып келген бұл оқиғалар бастау алғалы көп-көп жылдар өтті. Арада жүздеген жақсы шығармалар жазылды. Жаппай оқылды. Бағаланғандары уақытында марапат алды, көзінің тірісінде еленбегендер кейін алды. Мүлдем алмағандарға, демек «бұйырмады». Ал сыншының, яки оқырманның шын бағасын алмаған шығармалар індетіп іздесең, көп-ақ. Жалпы, қай саланың болмасын, талантты адамын бағалауға келгенде біз өзі аса мәрт емеспіз. Бұл сөзімізге тарих куә (қазіргі қоғамға да қатысы бар-ау). Әлқисса. Негізгі әңгіме қазіргі әдебиет туралы еді.
Ақыл мен білімнің арқасында бүгінде адамзат түрлі игіліктерге қол жеткізді. Технологияның күрт дамуынан соң халықтың өмірі жақсарды, тіршілігі жеңілдеді. Қызығы, осындай қолжетімді қоғамда өмір сүріп отырып, кейде оқитын жақсы дүние таппайтының бар. Яғни жақсы өмір сүруге, мүмкіндігінше бәрі бар, бірақ көңілің толқып отырып оқитын кітап жоқ (яғни аз). Бұл мәселенің де қоғамда екі ұшын көреміз. Қазір көпшілік (әсіресе, қазақтілділер) кітап оқымайды дейміз. Ал оқитындардың кеңістігі тар. Екіншіден, көркем шығармалардың оқтын-оқтын жазылып, жарияланып жатпағаны тағы бар. Осы екі қарама-қайшылықтың қосындысынан бүгінгі қазақ әдебиетінің ахуалы шығады.
Бір жағынан, біз, оқырман қауым негізінен өткен ғасырдағы немесе 2000 жылдардың басында жазылған тәуір шығармаларды әлі оқып тауысқан жоқпыз. Қайталап оқитындары да жоқ емес. Көңіл күйге қарай кейде себепсіз «Ай мен Айшаны» оқығың келеді. Кейде «Шынарым менің, шырайлым менің» повесіндегі тасжолдың бойын сағынасың. Бұдан бөлек шетел классикасы қаншама?! Дегенмен бәрібір өткен уақыттың емес, қазіргі өмірдің – айналамыздағы адамдардың тағдырын оқығың келеді. Бүгінгі оқырман көркем әңгімеден өз заманын көргісі келеді. Біреудің жаңа дүниесі жарқ ете қалса, қуанып, іштей дайындалып оқисың. Болашағынан зор үміт күтесің. Жазуға жиі отырса екен дейміз. Жазғаны сәтті шықса екен дейміз.
Бәлки, жаңа шығармалар көп жазылмай жүргендіктен, оқырманға кітап оқыта алмай отырған болармыз?..
Бүгінгі әдеби ортадағы ауа жайылған тенденцияның бірі – шет тіліне аударылу. Иә, қазақ авторларының осы аударма саласына келгенде белсенді ықыласы бұрыннан ерекше. Кеңес уақытында бұл жұмысты мемлекеттің өзі тікелей қолға алып, қарқынды түрде жүргізді. Әрине, ол кездегі қазақ жазушыларының қарым-қабілеті де жоғары болды һәм елдегі әдебиеттің, оқырманның мәртебесі де биік еді. Ал қазір шығармашылық темпераментіміз төмен бола тұра өзге тілдерге аударылғымыз келеді. Кім не жазса да, әйтеуір бөтен бір тілге аударылса екен дейді. Яғни оның шығармасы басқа тілге тәржімаланса, деңгейінің өскені дейді. Біздің күдігімізше, бұл ғадеттің артында жазушылық мақтан дейтін мінез жатқандай.
Бірнеше жыл бұрын «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында қазіргі заманғы қазақ әдебиетінің үздік үлгілері БҰҰ-ның алты тіліне аударылған еді. Мемлекет тарапынан бастау алған осындай жобаларға көңілің жібиді. Өйткені бүгінгі әдебиет мемлекеттің қолдауына мұқтаж: шетел шығармаларының қазақ тіліне аударылуы мәселесінде де. Аударма саласынан бөлек, қазіргі әдебиеттің қамы үшін жасалатын ел ішінде де талай игі іс бар. Ақиқатында, аударма дегеннің өзі кез келген әдебиеттің өз мемлекетінде қалыптасып, белгілі бір деңгейде дамыған соң ғана істелетін жұмыс емес пе?.. Әрі аударма сұраныстан тумай ма?..
Мойындау керек, алпауыт елдер Қазақстанның өзін шырамытып әрең таниды, олар біздің әдебиетке қызыға ма? Байқасақ, әдеби ортада жүрген кейбір автор бұл жұмыспен жоспарлы түрде айналысады. Сөйтіп, ағылшын, испан, қытай, т.б. тілдерге аударылады. Дегенмен ол кітаптарды сол елде біреу оқиды дегенге сау ақыл сенбейді. Жорысақ, бұл – да жазушылық мақтанның бір түрі. Шет тіліндегі жап-жаңа мұқабаға қарап отырып, сүйсіну һәм айналасына мақтану, марқаю, тұсаукесерін өткізу. Жалпы, өзге тілге аударылуға неге құмармыз? Бұл қандай мінез? Бәлки, бұл да бойымыздағы комплекстен туындаған мінез шығар. Әрі-беріден соң, әлемдік кеңістікке қандай шығарма шығады? Адамзаттық тақырып қайда қалады? Мәселе тақырыпта да емес, өз оқырманың оқымаған дүниені өзге тілге аударып, шетелге ұмтылу қаншалықты дұрыс? Өз оқырманыңды жақсы шығармаға тамсандырып, толғандырып, мойындата алсаң – талант деген сол емес пе?..
Қазақ авторларын шет тілдерге жаппай тәржімалайтын һәм бағы жанып жатса, Нобельді де беретін уақыт келеді. Кейін. Оған дейін ұзақ өмір сүру керек.