– Асқар Оразалыұлы, заң жобасын әзірлеуге дайындық қалай болды және қазір құжат қандай сатыда?
– «Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» Заңның қабылдануы Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен жүзеге асқан саяси реформалардың маңызды әрі ажырамас бөлігі болып табылады. Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында осы заңды қабылдау қажеттігін жария еткеннен кейін Парламент Сенатының депутаттары оны әзірлеу жөнінде бастама көтерді. Бұл жұмысқа Парламенттің төменгі Палатасының депутаттары да шақырылды. Осы процесс барысында халықаралық озық тәжірибе мен бұл саладағы қолданыстағы нормативтік-құқықтық база, ең алдымен, Париж және Венециялық қағидаттар мұқият зерделенді және пайдаланылды.
Заң жобасы мемлекеттік органдар, үкіметтік емес және халықаралық ұйымдар өкілдерінің қатысуымен жария және барынша ашық негізде талқыланды. Парламент қабырғасында да, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл жанындағы Сарапшылар кеңесі аясында да бірқатар дөңгелек үстел өткізілді. Заң жобасы жан-жақты және объективті талқылау нәтижесінде оның бастамашылары ұсынған нұсқада іс жүзінде елеулі өзгерістерге ұшырамай, Мәжілісте екі оқылымда сәтті қабылданды.
– Сіздер әзірлеген заң жобасының негізгі жаңалықтары қандай? Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қандай жаңа мүмкіндіктерге ие болады?
– Омбудсмен институтын заңнамалық тұрғыдан нығайту және теңдесі жоқ өкілеттіктер беру оған баршаға танылған халықаралық стандарттарға сәйкес жоғарыда аталған реформаларды жүзеге асыруға ықпал ете отырып, жай ғана бақылап қоймай, адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей мүмкіндік береді.
Заң жобасы оған тиіспеу мәртебесін беріп отыр. Ол мемлекеттік аппараттың шешімдерімен, әрекеттерімен немесе әрекетсіздігімен көптеген адамның бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін талап арызбен сотқа жүгінуге хақылы, сондай-ақ шағымды қарау үшін Омбудсменнің сұратуы бойынша қажетті мәліметтерді мемлекеттік органдардың немесе ұйымдардың беру міндеті белгіленді. Уәкілдің сот тәжірибесі мәселелері бойынша Жоғарғы сотқа түсініктеме беру ұсынысымен жүгіну мүмкіндігі заң жобасындағы жаңалық болып табылады. Одан басқа, өңірлерде Омбудсмен өкілдерін құру көзделіп отыр. Бұл оның халық үшін барынша қолжетімді болу мәселесін шешеді.
– Заң жобасын әзірлеу барысы қалай жүргені туралы айтып берсеңіз, талқылау барысында түрлі тәсілдер мен қағидаттар ұсынылған шығар?
– Заң жобасын талқылау кезінде оның мазмұны бойынша түбегейлі келіспеушіліктер туындаған жоқ. Сонымен бірге бұрын бұл мәселеге әртүрлі көзқарастар болғанын әділеттілік үшін атап өткен жөн. Жасыратыны жоқ, Омбудсменнің қызметін реттеудің жалпы қағидаларын ғана белгілейтін, негіздемелік заң деп аталатын нұсқаның жақтаушылары да болды. Дегенмен бұл тәсіл елде болып жатқан өзгерістердің мән-мағынасын ескермеу болып саналады.
– Осы заңның қабылдануы қазақстандықтардың құқықтарын қорғауды күшейтуден басқа Омбудсменге қандай мүмкіндіктер береді?
– Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы заңның қабылдануы оған халықаралық құқық қорғау процесіне неғұрлым толық қатысуға мүмкіндік береді және халықаралық тұрғыдан да оң әсер етеді.
Заңнамалық тұрғыдан бекітілген мәртебе Омбудсменге Халықаралық құқық қорғау мекемелерінің жаһандық альянсындағы (GANHRI) «В» мәртебесінен «А» мәртебесіне өтуге, онда дауыс беру құқығымен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта халықаралық саясат пен мемлекетаралық қатынастарда адам өлшемі мен адам құқықтары мәселелері аса маңызды, ал кейде шешуші рөл атқаратыны белгілі.
Әңгімелескен
Жолдыбай БАЗАР,
«Egemen Qazaqstan»
