Жарлық бойынша Түркістан мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың, соның ішінде қазақтар қоныстанған далалық облыстардан – 100 мыңнан астам, Жетісу өңірінен – 87 мың адам тарту жоспарланды. Осы әрекет халықтың көтерілуіне себеп болды.
* * *
Көтерілістің басты ошағының бірі Жетісу өңірінде өрістеді. 1916 жылдың шілде-тамыз айларында жаппай қарқын алған көтеріліс салдарынан жергілікті билік шілденің 17-сі күні өлкеге төтенше жағдай жариялады. Өйткені көтерілісшілер шілденің 12-сі күні Верный уезіне қарасты Қорам және Құрам болыстарын өлтірсе, тамыздың 3-інде екі мың адамдық топ уезд бастығының көмекшісі Хлыновскийдің отрядына шабуыл жасады. Тамыздың 6-сы күні Самсы аңғарында Ботбай, Қастек, Ырғайты болыстарынан жиналған 5 мың адам жазалаушы отрядпен шайқасты. Ал тамыздың 8-інде Ақсу жайлауында қазақ-қырғыз съезі өтіп, патша жарлығына бірге қарсы тұруға шешім қабылданды. Сөйтіп, көтеріліс аумағы Шу өзені мен Ыстықкөлге жапсарлас жатқан бүкіл өлкені қамтыды.
Жағдайдың шиеленісуіне байланысты 1916 жылы 20 шілдеде генерал Куропаткин Түркістан өлкелік генерал-губернаторлығына тағайындалып, оған «көтерілісшілерді талқандау» жөнінде бұйрық берілді. Ол М.Фольбаум бастаған жазалаушы отрядты ұйымдастырып, орыс-казак стансаларына асығыс түрде қару-жарақ таратты. Жазалаушы отрядтар жанынан көтерілісшілерді жазалайтын әскери дала соты құрылды.
Түркістан өлкесінің басқа облыстарынан Жетісуға үш әскери жасақ, жеті атқыштар ротасы, 14 зеңбірек жеткізіліп, майдандағы армиядан орыс-казак батареясы және екі пулемет командасы бар екі үлкен полк әкелінді. Бұлар соңғы шайқасты 1916 жылы кыркүйектің аяғында Қапал уезіндегі Быжы өзенінің маңында жүргізді. Мұздай қаруланған патша әскеріне төтеп бере алмаған көтерілісшілер жеңіліске ұшырап, 300 мыңнан астам қазақ туған жерін тастап, Қытайға өтіп кетті. Оларды қуа шыққан патша жендеттері бейбіт халықты жазалады.
* * *
Ұлт-азаттық қозғалыстың екінші табаны Торғай болды. Бұл көтеріліс бұқаралық сипат алып, ұзаққа созылды һәм жақсы ұйымдастырылды. Торғай, Ырғыз, Ақтөбе, Қостанай уездерін қамтыған көтерілісшілер саны 50 мыңға жетті. Көтеріліс басшысы Амангелді Иманов сарбаздарын ондық, елулік, жүздік, мыңдыққа бөлді. Арнайы мергендер бөлімшесін құрды. Олар 1916 жылы 23 қазанда Торғай қаласын азат етті. Көтерілісшілер қарашаның ортасында Батпаққараға жиналып, жазалаушыларға қарсы партизандық күрес әдістерін пайдалану жайлы шешім қабылдады.
Торғайдағы көтерілісті басу үшін генерал Лаврентьев бастаған арнайы жазалау экспедициясы жасақталып, құрамында: 17-ші атқыштар ротасы, 18-ші орыс-казак жүздігі, 4 атты әскер эскадроны, 18 зеңбірек, 10 пулемет болды. Кейін 13 қараша күні әскери қимылға Қазан, Пермь, Орынбордан қосымша полктар тартылды. Жазалаушылар мен көтерілісшілер арасындағы соғыс қимылы 1917 жылы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін де жалғасып, патша өкіметі құлатылған соң тоқтады.
* * *
Үшінші кезекте – Семей және Ақмола облыстарында жоғарыдағы екі облыстағыдай ұйымдасқан көтеріліс болмаса да, жекелеген қарсылық іс-қимылдары болып жатты. Ел арасында орын алған дүрбелеңге байланысты Ақмола қаласына генерал-губернатор келіп, халықты жинап сөз сөйлейді. Дәл осы жиында болған қазақтың көрнекті қайраткері Сәкен Сейфуллин былай деп баяндайды: «Губернатордың түсі суық, жазғытұрғы күйіттеніп шабынған бура тәрізді. Жұрт бөріктерін қолына ұстап, иін тіресіп жиналып тұрды. Байлары, билері алдында тілмаш арқылы бөріксіз бастарға айтқан сөзі мынау: «Ақмола қазақтары патшаның әскери қызметіне бармауға, патшаның жарлығына мойынсұнбай бунт шығарып, көтеріліс жасамақ болып жатыр», дегенді естіп келдім. Қазақтың мұнысы құтырғандық, ақымақтық. Орыстың әскеріне, орыстың қару-жарағына қазақ қарсы тұра ала ма? Сендер ақсақалдар, байлар, бір жұманың ішінде елге шығып, қазақты әскер жұмысына баруға көндіріп келіңдер! Өйтіп келмесеңдер, сендерді жазалаймын! Қырға, әр елге әскер шығарып, қазақты қойдай қырдырамын! Қазақты шалғымен шапқан шөпше шаптырамын! Пулемет дегенді білесіңдер ме, оқты жаңбырша жаудырады. Сол пулеметпен әскер шығарамын. Бір жұмада сендер барып, хабар алып келе алмасаңдар, әскерді қырға, жан-жаққа шығарып, жол бойы көрінген қазақты атқыза беремін. Пулеметтерді оқ өтпейтін автомобильге салып жүреді. Қазақ қойша қырылады... Естідіңдер ме! Білдіңдер ме! Бір жұмада бәрің жан-жаққа шығып, қазақты көндіріңдер. Әйтпесе өздеріңді абақтыға жабамын. 15 минут ақылдасыңдар да, 15 минуттан соң маған жауабын беріңдер» (С.Сейфуллин. «Тар жол, тайғақ кешу» тарихи-мемуарлық роман.«Жазушы» баспасы, Алматы. – 1977. 27-б).
Осы дүрбелең кезінде Ақмола өңірінде ел ішінде «хан сайлау» үрдісі етек алады. Бұл халықтың орыс бодандығынан құтылу үшін өздерінің байырғы хандық дәуірін аңсаудан және ертедегі ұлыс бүтіндігін армандаудан туған дүние-тін. Бір қызығы, қазақтар өз арасынан хан сайлағанда, патшаның болыс-старшындарын емес, патшалық биліктің астауынан дәм татпаған, жеке халықшыл тұлғаларды тауып сайлауға тырысты.
Осылай халық арасынан қауқарсыз хандар сайланып, оның маңына топтаса бастаған елді ыдырату үшін Ақмола өңіріне арнайы 12 атты әскер жүздігі мен 11 күшейтілген жаяу әскер ротасы жұмылдырылған екен. Бұл күштік құрылымдар даладағы елді аралап, күш біріктіруге ұмтылған ауылдарды дереу ес жиғызбай шауып-жаншып тастады.
Бұндағы қыр елінде болып жатқан оқиғалар туралы Сәкен Сейфуллин былай деп жазады: «Қырға лек-легімен әскер шығып жатыр. Талай елді шауып, талай қазақты түрмеге әкеп қамап жатыр. Алыстағы ел үріккен. Мал таланған. Жан тонауға, зорлауға түскен. Жазықсыз ел шабылған, жазасыз жан атылған. Екі-үш «хан» болған надан сорлыларды әкеп түрмеге қамап тастады. Ұсталып абақтыға жабылған «хандардың» бірі – Әлжан қажы. Бірі – Шоң бидің балалары. Қазақтар түрмеге сыймай, подвалдарға да қамап жатыр. Түрмедегілерден хабар алынды. «Бунт бастықтарын» түрменің ұлықтары күнде дүрелейді. «Хандардан» күнде жауап алып, ұрып қояды. Әлжан қажыны ұрып түрмеде өлтірді...
Кейбір жерлерде қашып көшкен ел жасау-мүліктерін, дүние-
лерін молаға тығып жатыр. Болмаса, дүниелерін жер қазып, өлген адамның қабірі тәріздендіріп қойып кетеді. Солдаттар біліп қалып талай моланы бұзып, қоймай тауып алған. Талай шын молаларды да қоймай, іздеп талқандап бұзған.
Солдатқа кез болған ел туғалы көрмеген жәбірін көрді. Атылған адам... қып-қызыл дүре. Жәбір-зорлық көрген қыз-қатын, жылаған бала. Асты-үстіне келген ел... Қысқасы, қырға қара пәле тигендей болды.
Бір күні көшеде келе жатып, семинарияда бірге оқыған бір орыс-казак баласына ұшырастым. Қырдағы елге бунт басуға барыпты. Үстінде жылтыраған прапорщик киімі бар. Амандастық, халдарымызды сұрастық.
Өз қолыңмен қазақ өлтірдің бе, неше қазақ өлтірдің дедім. Зиранов күліп:
– А.., өз қолыммен бес-ақ қазақ шауып өлтірдім деді. Міне, хал осындай болған!.. (С.Сейфуллин. «Тар жол, тайғақ кешу» тарихи-мемуарлық роман. «Жазушы» баспасы, Алматы – 1977. 38-39 бб).
* * *
Көтерілісшілерді жазалау шарасы аса қатыгездікпен жүргізілді. Зерттеуші Тұрдыхан Жексенбай мырза: көтерілісті тез арада тұншықтыру үшін арнайы жасақталған жазалаушы отрядтар жіберу; жергілікті орыс-казактар мен қоныстанушы мұжықтарды мобилизациялап, бұратаналарды аяусыз жазалау мен талап-тонауға барынша пайдалану; көтерілісті жаныштап басқан соң, байлығы мол, шұрайлы да көрікті жерлерді бұратаналардан тазартып, тек қана орыстар тұратын мекенге айналдыру.., т.б. жоспар болғанын айтады. («Қазақ әдебиеті». 18 наурыз, 2016 ж.). Осы стратегиялық жоспарды жүзеге асыру Жетісу облысының генерал-губернаторы көтерілісті тез арада аяусыз басу үшін 30 мыңдай жазалаушы күш жұмылдырады.
Түркістан өлкесінің губернаторы әрі әскери қолбасшысы Куропаткин жазалаушы отрядтарға: «Соңғы 40 жылда жер бетінен қазақтарды жым-жылас жойып жіберу жоспары келісіліп, тиімді жүргізілуде. Билік бұған шын мәнінде толық ыңғайланды. Тек қана 1902 жыл мен 1912 жыл аралығында қазақтың саны 9 пайызға азайды... Енді осы көтерілісті пайдаланып, бұзақыларға қарсы шешуші және ешқандай жас, жыныс ерекшелігіне қарамай аяусыз жазалау жүргізілсін!», деген қанды бұйрығын береді (С.Брайин, С.Шафиро. «Алашорда тарихы жөніндегі очерктер». 1935. 26-б).
Куропаткин Түркістан өлкесін бас-аяғы 6-7 ай ғана биледі. Осы уақыт ішінде 347 адамды дарға асуға қол қойып, 3000-нан астам адамды көтеріліске қатысқаны үшін түрлі жазаға тартқан екен. Ол 1916 жылдың тамыз айында уезд бастықтарына берген жарлығында: «Верный уезінде алғаш бас көтерген Ботбай болысына хорунжий Александров қоластындағы жүздігімен барып, осы болыстың үш ауылындағы адамдарды түп-тұқиянын қалдырмай түгел қырып, үйлерін өртеп, малдарын айдап әкетсін... Бұларды осылайша тәубеге келтіру керек!» делінсе (Т.Жексенбай. «Қазақ әдебиеті». 18 наурыз, 2016 ж.) генерал-губернатордың 1916 жылы 13 қыркүйекте Лепсі уезд бастығына жолдаған жеделхатында: «Біздің әскерлер мен қарулы переселендерге мынаны жеткізіңіз: көтерілісті тез басудың бір ғана жолы – бүлік шығарған болыстың бірнеше жүз адамын бірден қырып тастау», дейді.
Осылай Түркістан өлкесі Жетісу өңірін басқарған қатыгез басшыларынан тапсырма алған төменгі уезд бастықтары мен жазалаушы отряд басшылары қара халыққа не істемеді. Мысалы, Бакуревич деген жазалаушы отряд бастығы өзінің қоластындағыларға берген бұйрығында: «Жолдарыңда кездестірген кырғыздардың (қазақтардың) бәрінің көзін құрта беріңдер, ешқандай аяушылық болмасын! Олардың аз ғана болса да тобын көрсеңдер, бүлікшілер деп санаңдар да, аяусыз жазалаңдар. Қолға түскендерін әскери сотқа тартып, дереу дарға асыңдар… Аяушылық деген болмасын!», дегені жайлы дерек бар («Бір сурет пен бір мақала жайында». «Қазақ әдебиеті». 18 наурыз, 2016 ж.).
Сол сияқты, Принестон университетінің қызметкері Э.Дейли өзінің «Басмашылар мен большевиктер» атты еңбегінде: 1916 жылы полковник Ивановтың жазалаушы отрядына: «Ресей солдаты етігінің тақасы мыңдаған жергілікті қаңғыбастар өмірінен бағалы», деп нұсқау берілгені жайлы деректі келтіреді.
Жетісу көтерілісінің жетекшісі Бекболат Әшекеев 7 қыркүйекте Верный әскери гарнизоны сотының үкімімен өлім жазасына кесіліп, үкімді облыстың әскери губернаторы Фольбаум сол күні бекітіп, 9 қыркүйекте Боралдайда дарға асылды. Сотсыз және тергеусіз атылғандарды есептемегенде, сот үкімімен Түркістан өлкесінде 1917 жылдың 1 ақпанына дейін 347 адам өлім жазасына, 168 адам каторгалық жұмыстарға, 129 адам түрмеге жіберілді.
Одан кейін Жаркент уезінің Кеген жазығы, Текес, Шалкөде аңғары, Қарқара өңірі және Пржевальск, Пішпек уездеріндегі Ыстықкөл жағалауы, Кебен, Шу жазығының бөлігінде атам заманнан мекен етіп келе жатқан жергілікті қазақ-қырғыздар әскер күшімен Қытайға қуылды да, бұл жерлерде тек қана орыстар тұратын ерекше Пржевальск уезі пайда болды.
