Ұлттық кітапхана ғимаратында өткен алқалы жиынға Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі, Алматы қаласы әкімінің орынбасары Арман Қырықбаев, белгілі қоғам қайраткері Мұрат Әуезов, ҰҒА президенті Мұрат Жұрынов, ТМҰ Ақсақалдар кеңесінің мүшесі Икрам Адырбеков, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры Кенжехан Матыжанов, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры Анар Фазылжан, ҰҒА академигі Мәмбет Қойгелдиев, жазушы Смағұл Елубай, Қазақстан Жазушылар одағы басқарма төрағасының орынбасары Бауыржан Жақып, сондай-ақ басқа да зиялы қауым өкілдері мен белгілі ғалымдар қатысты.
Алқалы жиынның тізгінін ұстаған академия басшысы Дархан Қыдырәлі Алаш мұрасын айшықтаған айтулы тұлғалардың мерейтойы Алматыда бастау алуының символикалық мәні зор екенін айта келе, академия биылғы жылды Ахмет Байтұрсынұлы жылы деп жариялағанын жеткізді.
«Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен биыл Ахмет Байтұрсынұлының мерейтойы ЮНЕСКО деңгейінде аталып өтуде. Биылғы жылдың алғашқы ауқымды шарасын Алаш қайраткерлеріне арнап отырмыз. Өздеріңізге мәлім, А.Байтұрсынұлының 50 жас мерейтойы Орынбор мен Ташкентте аталып өткенде Әуезов бастаған шәкірттері мен үзеңгілес жолдастары ұлт ұстазының елеулі еңбегі жөнінде ізгі лебіздерін арнап, мақала жариялады. Міне, бүгін осы дәстүрлі сабақтастық жалғасын тауып отыр», деген Дархан Қыдырәлі, жыл соңына дейін алыптар мұрасын зерделеуге арналған бірнеше халықаралық жоба жоспарланып отырғанын айтты.
Алаш алыптарының рухын жаңғыртқан келелі басқосуда азаттықтың алтын бесігі Алматы жұртшылығының атынан үн қатқан қала әкімінің орынбасары Арман Қырықбаев түркі әдебиетінің тарихын, әдебиеті мен мәдениетін зерттеп, түбі бір түркі жұртының ортақ игілігін сақтап, болашақ ұрпаққа аманат етіп отырған Түркі академиясына алғысын білдірді.
Конференцияда сөз алған Мұрат Әуезов, Мұхтар Омарханұлы мұраларын ғылыми тұрғыда зерделеудің маңызына тоқталып, классик еңбектерін әлем тілдеріне аудару ісінде үндестік мәселесіне үлкен мән берілу керектігін тілге тиек етті. Сонымен қатар ол тағлымды жиынды ұйымдастырушыларға ризашылығын білдірді.
Өз кезегінде ҰҒА президенті Мұрат Жұрынов Түркі академиясының бастамасын жоғары бағалап, Ахмет Байтұрсынұлы жылында атқарылатын істерге сәттілік тіледі.
Ал тарихшы Мәмбет Қойгелдиев заман заңғарлары үшін Алаш идеясы бәрінен жоғары тұрғанын, осы ұстанымды ұрпаққа жеткізу кейінгілер үшін абыройлы аманат екенін атап өтті. «Алтын Орда ыдыраған тұста қазақтың қара шалы Асан қайғы төңірегіне қарап тұрып енді не болады деп күңіренген. Аласапыран заманда бұл сөзді Мұхтар Әуезов те айтқан. Бұл сөзге қазақ зиялылары әлі толық жауап таба алған жоқ. Буын алмасып бұл сауал біздің алдымызда да көлденеңдеп тұр. Тағдырымыз әлі де қыл үстінде. Осыған әр азамат жауап іздеуі керек. Осы сұрақтарға байыпты жауап беру үшін тарихымыздағы қилы кезеңдерді, осындай тұлғаларымыздың өмірін еске алуға тиіспіз», дейді ғалым.
Халқының азаттығын аңсап, арман-мұратын ұлтымен егіз өрген ағартушылардың қайраткерлік қыры ұрпаққа үлгі болуға тиіс. Қиын жылдардың қыспағында орын алған осындай оқиғаның бірін жазушы Смағұл Елубай әңгімелеп берді.
«Бүгін біз жүрегімізде әлдилеп, еске алып отырған екі тұлға да қазақ руханияты үшін теңдессіз қызмет қылғандар. 1929 жылы ішінде Ахмет Байтұрсынұлы, Әлімхан Ермеков, Мұхтар Әуезов бар бір топ Алаш қайраткерлері түрмеге тоғытылған. Сонда оларға сіздер марксизмді, ленинизмді мойындаймыз, жаңылдық, жаздық деп хаттамаға қол қойыңдар, сонда бостандыққа шығасыздар, бәлкім аман қаласыңдар деп талап қойған. Ермеков пен Әуезов ол кезде уыздай жас жігіттер екен. Сол кезде ақсақал Ахаң екі інісін қасына отырғызып, «Әй, балалар, сендердің болашақтарың алда. Қазақ деген халыққа еңбектерің сіңуге тиіс. Сондықтан сіздер атқарар іс болашақтың еншісінде. Біз кетерміз, жасымыз біразға келген адамдармыз. Ал сендер біздің аманатты ұрпаққа жеткізулерің керек. Сол себепті қызыл өкіметтің бізге ұсынып отырған талабына қол қойып беріп, аман қалуға тиіссіңдер. Ал мен осынша жасқа келгенде қаба сақал қырттың теориясын мойындап, жолымнан жаңыла алмаймын», деп екі інісіне ақылын айтыпты. Ермеков пен Әуезов аға тілегін орындап, бастарын бәледен арашалаған екен. Егер А.Байтұрсынұлы кері шегінуді білмейтін, жалындап тұрған екі інісіне осылай бағыт көрсетпегенде, Әуезов те атылып кетер ме еді. Ал жағдай олай өрбісе біз одан айырылып қалар едік. Әуезовтен айырылсақ, қазақ әдебиетінің локомотиві болған «Абай жолынан» айырылған болар едік. Ахаңның ақсақалдық ақылы қазақ халқының екі алыбын сұрапыл сұмдықтан аман алып қалғанын екшеп айтуға тиіспіз», дейді Смағұл Елубай.
Қазақ тілінің құнарын қалқып, бүгінге жеткізген Әуезов туралы айтқанда қаламгер атымен аталатын Әдебиет және өнер институтынан айналып өте алмаймыз. Жазушының қаламынан өрілген әр шығарманы ғылыми тұрғыдан індете зерттеп жүрген іргелі ұжымның жетекшісі Кенжехан Матыжанов бүгінгі ғылым тынысы һәм ұлылар мұрасын ұрпақпен қауыштыру ісіндегі өткір де өзекті мәселелердің көп екенін айтады.
«Қазақ халқы рухани бренд ретінде алға ұстайтын екі адам болса, олар Байтұрсынұлы және Әуезов. Олардың арманы тұтас халқын алға сүйреп келе жатқан ұлы идеялардың кеніші деп айтуға болады. Ұлылар мұрасын ұлықтап, еңбегін жұртшылықпен қайта қауыштырған Халықаралық Түркі академиясына алғыс білдіреміз. Бүгінгі үш кітаптың тұсаукесерін үлкен мерейтойдың алғашқы қадамы деп қабылдаймыз. Осы тұста бір ойға алар жайт мерейтойлардан ұрпаққа не қалады, міне, осыны зерделеуіміз керек. Абай мен Жамбыл мерейтойларын жап-жақсы өткіздік. Бірақ бұл шаралардың маңызы жас ұрпаққа жетті ме? Қазіргі мектеп оқушылары мен студенттер сол дүниені біле ме? Мектеп оқулығында қазір Алаш қозғалысы туралы не оқытады, А.Байтұрсынұлы мен М.Әуезов шығармалары қаншалықты қамтылған? Қазіргі білім мазмұнында осы дүниелер кемшін тартатын секілді. Айталық, мектеп кітапханаларында Абайдың толық шығармалар жинағы жоқ. Сатылымнан да таба алмаймыз. Әрең дегенде үш мың данамен шығардық. Бұл кімге жетеді? Жамбылдың академиялық жинағын шығарар кезде де демеуші іздеп әлек болдық. Жауапты ведомстводан мардымды жауап ала алмадық. Мұндай көзқараспен ұлылар аманатын ұрпаққа қалай жеткіземіз. Осы тұрғыдан алғанда Халықаралық Түркі академиясының бүгінгі бастамасы көңіл қуантады», деп атап өтті Кенжехан Матыжанов.
– Ахаң мен Мұхаңды алғаш жақындастырған ұлы Абай идеясына адалдығы дер едім. Қазақ ақындарының ішінде Абайды артықша бағалап, «Қазақтың бас ақыны» атты мақала жазып, («Қазақ» газеті, 1913 ж. N39) онда: «Абай (шын аты Ибраһим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ», – деп тұңғыш ой білдірген Ахмет Байтұрсынұлы болса, сол Абайды қазаққа ғана емес бүкіл дүниеге танытқан Мұхтар Әуезов Абайдың бүкіл өмірі мен шығармашылығын зерттеп монографиялық мақала жазып, «Абай жолы» атты төрт томдық тарихи роман, «Абай» драмасын өмірге әкеліп, ұстаз үмітін толық ақтады. Биылғы жылы қазақ халқының екі бірдей ұлы тұлғасының мемлекеттік, тіпті халықаралық деңгейде атап өтерлік мерейтойлар жылы. Бұл көзіқарақты әрбір қазақ азаматын өткенді ой сарабынан өткізіп, болашағымызға ұлылар салып кеткен жолдан үлгі алуға бастайтын ерекше мүмкіндік, – дейді Қазақстан Жазушылар одағы Басқарма төрағасының орынбасары Бауыржан Жақып.
Жиында Алаш қайраткерлері, А.Байтұрсынұлы мен М.Әуезовке арналған көрме ұйымдастырылып, қос тұлғаның мерейтойына орай Түркі академиясы әзірлеп, жарыққа шығарған бірқатар еңбектердің таныстыру рәсімі өтті.
Атап айтқанда, Түркі академиясы дайындаған «Ахмет Байтұрсынұлы және Алаш» жинағына Ахаңның замандастары, кейінгі буын өкілдері және қазіргі зерттеушілердің таңдаулы мақалалары топтастырылған. Бұл еңбектің ағылшын және чех тілдеріндегі нұсқалары да Түркі академиясы мен Қазақстан Республикасының Чехиядағы елшілігі бірлесіп жарыққа шығарғанын айта кету керек.
Сонымен қатар Түркі академиясы кезінде Алаш арыстарымен бірге Ахмет Байтұрсынұлы да белсенді қатысып, пайымды пікірлерін ортаға салған «Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезі» материалдарын қайта басып шығарып отыр. Бірегей басылымға төте жазумен басылған толық факсимилесі де қоса берілген. Бұл тарихи сиезге қазақ даласынан ғана емес, Түркістаннан, Бұхарадан, Мәскеуден түркі халықтарының кейбір беделді тұлғалары өкіл ретінде қатысқаны мәлім.
Халықаралық Түркі академиясы таныстырған келесі еңбек – Мұхтар Әуезовтің әйгілі қырғыз эпосы «Манас» туралы монографиясы.
«Манас» қырғыздың батырлық эпосы» (Киргизский героический эпос «Манас») деп аталатын кітап әуезовтанушылар мен «Манас» эпосын зерттеушілерге таптырмас көмекші құрал болары сөзсіз. Монографиялық еңбектің алғашқы нұсқасы 1934 жылы дайын болған екен. Автор оны әртүрлі саяси-идеологиялық кедергілерге байланысты өзегін өзгертпегенімен әр жылдары шұқшиып редакциялап, еселеп өңдеп, болаттай шынықтырып, шыңдай түскен еді. Аталған еңбектің 1936 жылы машинкаға терілген дайын нұсқасының көшірмесі Қырғыз Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясы Ш.Айтматов атындағы Тіл және әдебиет институты Қолжазбалар қорында сақталған. Ғылыми қосымша ретінде осы үлгінің толық факсимилиесі де жинақта жарияланған. Сонымен қатар кітапқа 1952 жылы 8 маусымда Фрунзе қаласында өткен «Манас» жырын зерттеуге арналған конференцияда М.Әуезовтің жасаған «Создать народный вариант «Манаса» деген әйгілі баяндамасы да енгенін айта кету керек.
Басқосу аясында Алаш мұраларын зерттеп жүрген бірқатар ғалым-қайраткерлер Түркі академиясының арнайы наградаларымен марапатталды. Түркі әлемінің тарихи-мәдени байланыстарын дамытуға қосқан зор үлесі үшін академик Мәмбет Қойгелдиевке академияның арнайы Алтын медалі, белгілі әдебиетші ғалым Кенжехан Матыжановқа Түркі академиясының Күміс медалі тапсырылды.
АЛМАТЫ
