Жолдаудан түйер түйіндеріміз де, түйсінетініміз де аз емес. Бәрін айтпай-ақ бірін айтсақ, Жолдау Жаңа Қазақстанның бүгіннен басталатын болашағын жан-жақты айқындады. Жаңғырудың басы суперпрезиденттіктен арылудан басталатынын негіздеп берді. Бүгін болмаса ертең, бірте-бірте жақсарар деген үмітпен жайбарақат жүргеніміз де рас. Осындай кезеңде қоғамды неден арылтамыз, неден тазартамыз, немен жетілдіреміз деген ойкешті пайымдаудың нақты саяси моделі мен жолдарын айқындап беруі ешкімді бейжай қалдырмайтыны анық. Өйткені бәріміз де – саяси ортаның субъектісіміз. Заң бәрімізге де ортақ.
Президенттік биліктің өкілеттілігі, Парламенттің рөлі, құқықтық институттардың орны, медиа құралдарындағы бәсекелестік, Ұлттық құрылтайды құру – осының барлығы саяси жаңғырудың ақиқат өмірге сай дәйектелген моделі деп ұғындық. Мемлекет басшысының халықтың үніне құлақ асайық деп әуелден айтып жүрген сөзі дәйектеліп, ақиқатқа айналып жатса, ел сенімінің арта түсері де сөзсіз.
Елімізде үш бірдей облыстың шаңырақ көтеретіні жұртшылықтың діттеген көңілінен шығып отыр. Әкімшілік аймақтарды қайта құрудың саяси-экономикалық тұрғыда тиімділігі өз алдына, мұндай реформаның ұлттың рухани мүддесімен үйлесім табуын әрі құптарлық, әрі қуантарлық шешім екенін қатардағы жай азамат ретінде де, Республикалық ономастика комиссиясының мүшесі ретінде де айта кеткен жөн. Реті келіп жатса, қасиетті Торғай өңірін де өз алдына облыс етіп құру мәселесі ел көкейінде жүргені де бізге мәлім.
Семей бұрыннан да облыс болған, ал оған Абай есімін беру көкейімізге қонымды ұсыныс болды. «Семипалатинск» атауын халық өзі тілінің дыбыстық жүйесіне бейімдеп Семей деп атағаны баршамызға мәлім. Бұл түптеп келгенде, қазақтың Жетішатыр деген ескілікті қоныс-қорған атауының қоныстанушылардың калька жолымен орысшалаған сөзі болуы ықтимал. Өйткені исі түркілік мәдени дәстүрде жер-су атауларының тақ санмен аталуы – халықтық ономастикада орныққан жүйе. Қапшағай шатқалынан жүз шақырымдай жердегі шығысында археологтер зерттеген Бесшатыр деп аталатын ең ежелгі қоныс-қорған бар. Бәлкім, Семей жерінде де Жетішатыр деген мәдени-тарихи мәні бар қоныс-қорған сияқты ескілікті ошақтар болуы, оны халықтың Жетішатыр деп атауы ықтимал. Біздікі тек ойтүрткі ғана, ал оның анық-қанығын археолог ғалымдарымыз бен өлкетанушылар тексере жатар.
Жер-су атауларын, бір өкініштісі, тек қана «адрестік қызметтегі» сөздер деп жадағай түсінетіндер де арамызда аз емес.
Жолдауды оқи отырып, тағы бір айтпағымыз Ұлытаумен байланысты. Ұлытау ороним (тау атауы) ғана емес, оның мазмұн межесінде Ұлы даланың «кіндігі» деген халықтық географияға тән таным символдық мағынаға айналған. Сонымен бірге Ұлытау түркі-тұран тарихында алатын өзіндік орны да бар. Ақ Орданың ханы Тоқтамысқа қарсы жорығында үлкен дайындық жасап, екі сан (екі жүз мың) қолмен қаңтар айында Тәшкеннен аттанған Әмір Темір Сауран, Ясыдан өтіп, Бетпаққа келгенде азықтары таусылып, аттары болдырып, бір уыс ұнды бір тостаған суға салып, аштыққа ұшырай бастаған кезде, көкек айында, Ұлытауға таянып, аң-құсты азық етіп естерін әзер жинайды. Теңіздей шалқып жатқан ұшы-қиыры жоқ далаға таңырқай қарап, Әмір Темір Сарысудың сол жақ жағалауында Қарсақпай жерінде еңселі насат тас (гранит) орнатқызып, жазу қалдырады. Жазуда Тұран сұлтаны 793-тің (қазіргіше 1391 ж.) қой жылы екі жүз мың қолмен Бұлғар (Алтынорда) ханы Тоқтамысқа қарсы жорықта осы жерге келгенін жаздырады. Тарихшылар айтқан бұл деректер «Ұлытауға шықтың ба, ұлар етін жедің бе?!» дейтін халықтың шежіре сөзін еске түсіреді. Әрине, Алатаудағыдай, Алтайдағыдай қарлы биікте жүретін ұлардың Ұлытауда болған-болмағаны бізге беймәлім.
Дегенмен қырғауыл тұқымдасына жататын ұлардың шағын түрлері, кекілік сияқты қанаттылардың болғанын жоққа шығаруға бола қоймас. Халық тілінде небір тарихи уақиғалармен байланысты Қазақ қайың сауғанда, қырғыз Ғиссар ауғанда; Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама; Алты Алаштың ағасымыз, Қазақбайдың баласымыз дейтін шежіре сөздер аз емес. Осылар сияқты «Ұлытауға шықтың ба, ұлар етін жедің бе?!» деген фразаны тарихи шежіре сөздердің қатарында қараудың жаңсақтығы жоқ сияқты.
Ұлар – халықтың орнитологиялық танымында ерекше құс. Аңшылардың айтуынша, ұлардай шулады дейтін сөз ұлардың қоразы қауіп төнгенде жусаудағы барша ұлар шулағандай дыбыс шығарады екен. Қырдың қоңыр аңдарының ішінде үйіріне қауіп төнгенде қарауылда тұрған құланның айғыры ғана ащы дауыс шығарып, қақ суына бас қойған үйірін соңынан ертіп әкетеді дейді. Махамбеттің «құландай ащы дауыстым» дейтіні содан.
Қыр адамдарының мұндай табиғат дүниесінен түйген сипаты мен сыны тілдің лексика-фразеологиялық бірліктерінің танымдық әлеуетін әрдайым күшейте түсіп отырған.
Жетісу – халықтың байырғы географиялық, тарихи-танымдық құндылықтарының тілдік матрицасы болып саналатын ерекше атау. Байырғы дейтініміз жер-су атаулары, Екібастұзды есептемегенде, тек тақ сандармен аталуы ежелгі эзотериялық таным-сенімдермен байланысты деуге болады.
Жетісу – халықтың географиялық координатында Ыстықкөл мен Балқаштың аралығы. Халықтың мәдени-экономикалық тіршілігінде төрт тарапқа тарайтын керуен жолдарының өлкесі ретінде Жетісу жерінің мәдениетаралық қарым-қатынастағы орны ерекше болды. Өздерін мәдениетті санаған қос өзен (Сыр мен Әмудария) аралығындағы мауереннахрлар Жетісуды жайлаған көшпенді ру-тайпаларды жағымсыз эмоциялық фонда жетелер (джетелер, четелер) деп те атаған. Бұлай деуі «көшпенділер» мен «отырықшылар» арасындағы бәсекені байқатады. Ал жетелер оларды сарттар деген.
Қапшағай қаласына Д.Қонаевтың есімін беру қырықтан астам қала салдырып, еліміздегі аймақтарды өркениеттендірудің негізгі жолы урбанизациялау үрдісін жолға қойған қайраткер тұлғаға әбден лайық екені сөзсіз.
Бұл аталған жаңа атаулар саяси-әкімшілік орталық немесе географиялық нысандар ғана емес, еліміздің тарихы, рухани мәдениеті, табиғи байлығымен, әлеуметтік ерекшелігімен байланысты болып отыр.
Рас, байырғы дәстүрде жер-судың, оның тауы мен тасы, қырат-қырқалары, өзен-сулары кісі есімдерімен аталмайтын. Ал заманның пассионарлық қозғаушы күші дәстүрлі контент аясын кеңейтіп те, жаңартып жататын кездерінде халықтың қадірменді қайраткер тұлғаларының есімдерімен де ұлықталуы орынды деп танылады. Президентіміздің бұл Жолдауында осы мәдени дәстүр нұсқалы оймен дәйектеле түскен.
Осы орайда тағы бір айтарымыз, Семей, Жезқазған, Қапшағай атауларын дәстүрлі ономастика жүйесінен «ығыстыру емес пе?» дейтін күдіктің кейде көмейде көлденеңдеп тұратыны да болады. Бірақ ондай күдікке орын жоқ. Өйткені өндіріс орындары ашылып, мәдени ошақтар көбейіп жатқан тұста халықтық атаулардың да жаңарып, Қапшағай суқоймасы сияқты өз орындарын табатынын ұмытпағанымыз абзал.
Жер-су атаулары тарихи, мәдени, рационалды таныммен байланысты ұлтжандылық сезімді оятатын құндылықтар қатарына жатады. Ондай қасиетке ие ономастикалық атаулар қоғамдық санадан әсте тысқары қалмай, орнықты орын алуға тиіс. Жолдаудың да берер бағдары осыған меңзейді. Ұлтжандылық сезім болмаса, менің Қазақстаным дейтін өскелең ұрпақ қайдан болсын. Аталған Жолдау қоғамдық санаға қозғау салып, жаңғырудың, жаңарудың жолдарын дәйектеп, жөн сілтеп отыр.
Нұргелді УӘЛИ,
филология ғылымдарының докторы, профессор,
Үкімет жанындағы Республикалық ономастика комиссиясының мүшесі
