Құжатта түрлі бағыттар қарастырылады. Оның ішінде, әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою, ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен мүмкіндіктерін ілгерілету, бірлесу бостандығына құқық, мүмкіндігі шектеулі адамдарға қатысты адам құқықтары, қылмыстық сот төрелігі саласындағы адам құқықтары бар.
Жарлық 2021 жылғы маусымда қабылданған «Жол картасына» сәйкес Үкімет жұмысының жаңа бағыттарымен іс жүзінде толықтырылады. Былтыр Президент қол қойған Жарлық заң үстемдігін қамтамасыз ету тұрғысынан Үкіметтің адам құқықтары саласындағы жұмысының жаңа қосымша бағыттарын айқындап берді. Бұл адам құқықтарын қорғау кепілдігі заңды, қолданыстағы құқықтық құралдарды жетілдіру арқылы қамтамасыз етілуге тиіс дегенді білдіреді.
Заң үстемдігі тұжырымдамасы ешкімнің заңнан жоғары бола алмайтындығын, заң алдында бәрі тең екенін айқындайды. Ешкімді заңда белгіленбеген тәртіппен жазалауға болмайды, яғни заңдылық пен әділеттілік – адам құқықтарын тиімді қорғау үшін қажет өзара байланысты екі талап.
Мысалы, өткен жылы желтоқсанда Парламент медициналық қызметті қылмыстық атқарудан азаматтық денсаулық сақтау жүйесіне беру туралы заң қабылдады. Яғни қамауда отырған адамдарға жазасын өтеп жатқан мекеме әкімшілігінің шешіміне қарамастан, азаматтық денсаулық сақтау жүйесіне қол жеткізу қамтамасыз етілді. Сонымен бірге, адамға арнайы күтім мен емдеу қажет болатын жағдайлар бар. Алайда соттар қамаудағыларды шартты түрде мерзімінен бұрын босатудан немесе қамауға алуды бас бостандығын шектеудің балама шараларына ауыстырудан бас тартады. Сондықтан бұл жерде медициналық қызмет көрсету туралы айту жеткіліксіз, алдымен әділ және заңды шешім қабылдаудың нақты тетіктерін қамтамасыз ету қажет.
Президент биылғы Жолдауында азаматтар мен қоғам өкілдерінің әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық туралы жиі арыз-шағым жасайтынын атап өткен болатын. Ал Жарлықта құқық қорғау қызметі бағыттарының ішінде әйелдерді кемсітушілікті жою мәселесі де айтылған. Әйелдер тұрмыстық зорлық-зомбылыққа сенімді қарсы тұруы үшін ең алдымен олардың әлеуметтік және экономикалық мүмкіндіктерін кеңейтуге тиіспіз. Өйткені жасалған құқық бұзушылықтарды жазалаумен ешнәрсе өндімейді. Алдымен қыз-келіншектерге әлеуметтік қолдау арқылы ескерту жасау керек. Бұдан бөлек, мемлекетті басқаруға қатысуға тең мүмкіндіктер жасау үшін осал топтарға Парламент деңгейінде квоталау тетігін белгілеу жеткіліксіз. Сондықтан жергілікті деңгейде тең және әділ қол жеткізу мен ынталандыру құралдары саясатын ілгерілету қажет.
Құжатта айтылған тағы бір бағыт – бірігу бостандығына байланысты. Бүгінде Қазақстанда 22 мыңнан астам үкіметтік емес ұйым тіркелген. Алайда сан сапа көрсеткішіне сай емес. Бізге үкіметтік емес ұйымдарды құрудың және олардың қызметін тоқтатудың икемді жүйесі керек. Мемлекеттік қолдау мен гранттық көмекке қол жеткізу құзыретін ескере отырып, олардың айқын әрі адал бәсекелестігін енгізіп, сұранысқа ие ұзақмерзімді және өнімді жобалар құру қажет.
Сондай-ақ, Жарлықта айқындалған басым бағыттың бірі – қылмыстық сот төрелігі және азаптаулар мен қатыгездікпен қараудың алдын алу саласындағы адам құқықтарын сақтау деп аталды. Бұл мәселе әсіресе, қаңтар оқиғасына байланысты ұстау мен тергеудің рұқсат етілмеген әдістері туралы хабарламалардан кейін өткір болып тұр. Конституцияның 17-бабында «Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды» деп жазылған. Мемлекет әрқашан халықаралық деңгейде азаптауға мүлдем төзбеушілік ұстанымын білдіріп келеді. Өкінішке қарай, соңғы оқиғалар бұл мәселенің өзектілігін тағы бір рет көрсетіп берді. Сондықтан, прокуратураға тергеу функциясын беруден бөлек, мұндай заңсыздықтарды тергеу әдістемесі қайта қаралуы керек деп санаймын. Азаптауға жол беретіндер жазаның сөзсіз және қатал болатынын түсінуі тиіс. Соңғы үш жылда Адам құқықтары жөніндегі уәкілге жүгінген халықтың көбі қылмыстық жазаны орындау саласындағы адам құқықтарын сақтау мәселелерін жиі көтереді. Екінші санатта – азаптаулар мен қатыгез қарым-қатынастың өзге де түрлерін қолдану тұрса, сот төрелігіне жеткіліксіз немесе толық емес қол жеткізу мәселесі де жиі айтылады. Конституция кепілдік берген адам құқықтары нақты өмірде сақталып, қорғалуға тиіс. Сол себепті қабылданған міндеттемелердің орындалу тиімділігін арттырған жөн. Ол үшін мониторингтеу және бағалау бойынша тиімсіз құқық қорғау құралдарын қайта қарайтын мемлекеттік тәсілді қолданған дұрыс.
Эльвира ӘЗІМОВА,
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл
