Әрине, күнделік жазу әлемдік дәстүрде бар. Ол туралы профессор інім Құлбек Ергөбек жазған екен. Бірақ әр қаламгердің өз ерекшелігі бар. Біреулер күні бойы не істеп, не қойғанын, кімдермен әңгімелескенін, олар не дегенін жазады. Бұл да әдеби форма.
Адамның рухани болмысы – сүйініші мен күйініші. М.Әуезов, М.Ғабдуллин, С.Шаймерденов күнделіктері заман ағысы, уақыт тынысын аңғартады. Қадыр Мырзалиев аға өз күнделіктерін «Иірім» деген атпен кітап етіп бастырып кетті.
Ал Жұмекен Нәжімеденов пен Мұқағали Мақатаевтың күнделіктерін тапқызып, бүгінгі «Жас Алашқа» жариялатқанымды өзімнің үлкен әдеби олжам деп есептеймін.
Сонымен бар болғаны 44 жыл ғана өмір сүрген замандас, қаламдас Сағат Әшімбаевтың күнделіктерін оқығанда, мүлдем бөлек күйге енесің. Мұнда көрген-білгенінен гөрі, оқыған-тоқыған биіктігі көрінеді. Мұны түйсініп терең зерделеп оқыған адам әдебиетші, әдеби сын туралы лекция тыңдағандай болады.
Ұлылар өмірінің әрбір сәті немесе көрінісі жанды жеріңе тиеді. Білмегеніңді – білесің, өрең жетпегеніңді – түсінесің. Өйткені бұл Сағаттың қаншалықты оқыған кітаптың нәрін алып, керек жерін теріп, оған өзінің көзқарасын білдіргенін байқайсың.
М.Әуезовтің мемориалдық музей үйінде ұлы классиктің қолы тиген қаншама кітап бар. Мұның бәрін оқыды ма екен? – деген орынды сұрақ туындауы мүмкін. Ал кітаптың бетін ашсаң, Мұқаңның кітаптың шетіне жазған қаншама пікірлерін көрер едің. Кейбір авторға көңілі толмайды, кейбір деректердің қателігін, тіпті стилистикаға да назар аударғанын көресің.
Сағат Әшімбаевтың күнделігін оқығанда дерек пен дәйек табасың. Әдебиеттің парызы мен қарызы туралы пікірің қалыптасады. Қайырып айтқанда, сол заманда осыншама шығарманы оқып, оған пікір қосқанын көргенде, еңбегіне тәнті боласың.
Бір курсты екі әдебиет сыншысы қатар бітірді. Бірі – Сағат Әшімбаев та, екіншісі – Сайлау Жұмабеков. Екеуі де Алматыдағы ең бай кітапханалары бар қаламгерлер болды. Олар кітаптарды сәндік үшін жинамайтын, оқу үшін, білу үшін алатын.
Әдебиет сыншысы болу – әдебиет зерттеушісінен жоғары тұрады. Ол әдеби процестер туралы сөз қозғау үшін, бағзы замандардан бергі жазылған шығармаларға сүйеніп отырады. Тереңнен сөз қозғайды. Әдебиет сыншысының бағы да, қиыншылығы да осында ғой деп ойлаймын. Досынан гөрі, қарсыластарының көптеу болатыны содан шығар.
Енді Сағаттың бірінші дәптеріне назар аударалық. Оны 1974 жылы жазылған жүрек сыры деп айтуға болады. 23 абзацтан тұратын күнделікті сараптап көрелік. Сөз құдіреті туралы пайымнан басталық. «Уәли сөз – әулие сөз, Пайғамбардың сөзі дегенді білдіреді екен. Абайда бар, «Өлең сөздің патшасы – сөз сарасы» деген өлеңін қараңыз. Уәжді – уәли».
Марқұм, академик ұстазым Зейнолла Қабдолов осы бір абзацтан бір сағаттық лекция оқыр еді. Өйткені әр сөздің соңында мазмұн мен түр жатыр. 1974 жылы «Пайғамбардың сөзі» деп кім айта алар еді? Міне осылардың бәрі Сағат үшін, мазмұнға ие болатын кесек ой бастауы болып табылады. Яғни ойға – ой, қиялға – қиял қосатын авторлық ремарка.
Лев Толстой туралы жазылған төрт абзацқа назар салып көрейікші.
«Лев Толстой 34 жасында үйленген. Ол 1870 жылы Петр туралы роман жазуға отырған.
Л.Толстойдың әйелі 15 бала көтеріпті.
Л.Толстой «Детствоны» 24 жасында жазған.
Л.Толстой А.А.Феттің үйінде (1861 жылдың көктемінде) отырып И.С.Тургеневпен ұрсысып қалып, оны дуэльге шақырыпты. Содан екеуі 1878 жылы қайта татуласқан».
Сағат келтірген төрт деректе Л.Толстойдың өмір жолының арналары жатыр. Ұлы жазушыны мүлдем оқымаған адам, осыдан-ақ ол туралы тұщымды ақпарат ала алады.
Сағат Әшімбаевтың энциклопедиялық ой түю түйсігі осындай жинақтау арқылы, парасат-пайымымен жарқырап көрінеді.
Ол ұлы тұлғаның өмірінің кейбір тұстарын айта отырып, өзінің де пікірін араластыра біледі. Қараңыз: «Адам жанындағы астарлы сезімдерді бүкпесіз көрсетуі керек». Яғни Сағат Әшімбаевтың ішкі рухани жандүниесі тазалықтан құралған. Адал сөз – өмір шырағы, көңіл – пырағы.
Бұл мінез Сағат Әшімбаевтың бүкіл ой-сезіміне арқау болған кредо. Бұл – жолдан тайсақтаған емес, бұл – жолдан шыққан емес.
Біздің бәріміз Василий Янның «Шыңғыс хан» романын күні бүгінге дейін қызыға оқып жүрміз. Бірақ кітап авторының оны жариялауға байланысты қиыншылықтарын білмейді екенбіз. Шығарманың жазылу тарихына зер де сала бермейміз. Ал Сағат Әшімбаев болса әдебиет сыншысы ретінде оған мән бермей өте алмайды.
– Василий Григорьевич Янчевецкий (Ян) 1875 жылы туылыпты, – деп жазады Сағат өз күнделігінде. – Университет бітірген соң үш жылдай ел көріп, жер аралаған. Азияны тұтастай көріп шыққан. 1931 жылы 56 жасында алғашқы повесі жарық көреді. 1935 жылы «Шыңғыс ханды» жазып бітіреді. Бірақ «Молодая гвардия» баспасы басуға отказ береді. Содан 1942 жылы жарық көріп, іле-шала қайта басылады. 1942 жылы бұл роман Мемлекеттік сыйлық алған. Сонда жазушының даңқы 60 жасында басталған».
Қараңыздаршы, қаншама құнды ақпарат берілген. Осы жоғарыдағы жолдарда Янның жазушылық ғұмыры да, кітаптың тарихы да тұр. Бұл мәліметтер бір жерде жинақталып тұрмағаны анық. Сағат Әшімбаев оны бір жерден алып қазақшалай салмаған ғой. Автордың да, кітаптың да тарихын зерттеген. Сөйтіп, автор мен кітап тағдыры туралы ақпаратты жинақтап, күнделікке түсірген. Әрине, қазір ғаламтормен қарап, ақпарат алу оңай. Ал бірақ, осыдан 38 жыл бұрын мұндай деректерді жинау оңай болар ма еді? Осы деректерді Сағат Әшімбаев тірнектеп, жинақтап, екшеп бір ақпарат көзіне айналдырады.
Жастай фәлсафалық биікке көтерілген Сағат Әшімбаевтың ой көкжиегі кең. Ол үзбей ізденістің үстіндегі адам болды. Журналистік қызметтің ауырлығына қарамай, терең ой, білім жинады. Журналисті 8 түрлі мамандықтың иесі деп біледі. «Білімі – мужской гимназияда ғана оқыған... статистик, мұғалім, грузчик, прод (сатушы болар – У.Қ.), инспектор, каменщик, счетовод, канцелярский работник, журналист). Иә, бұдан не аңғарамыз? Журналист өз кейіпкерін жазу барысында жоғарыда өзі келтірген мамандықтың иесі бола алады. Сол ойдың нүктесін Сағат Әшімбаев былай деп қорытындылапты: «Ненің жазылып, ненің жазылмағанын білу үшін де білім керек».
Әрине, әдебиет сыншысы болғандықтан, Сағат Әшімбаевтың әдебиеттің, адам, қоғам өміріндегі орны, мәні мен мазмұны туралы айтқандары өте ауқымды. Осыған көз жүгіртіп көрелікші.
«Роман – әдебиеттің симфониялық оркестрі».
«Әр дәуір әдебиетінің өз міндеттері болған. ХІХ ғасыр әдебиетінде жамандықты әшкерелеу басым болса (сыншыл реализмді айтып отыр – У.Қ) ХХ ғасыр бүгінгі совет әдебиетінде өмірдегі жаңалықты марапаттау басты бағыт болуға тиіс». (18.02.1977 ж.)
«Әдебиеттегі кейіпкер адамдардан өмірдегі замандас адамдардың ойы да озық».
Бұдан нені пайымдауға болады? Сағат Әшімбаев бір мәселеге ашық барса, екінші мәселені тұспалдап айтады. Әр оқушы оны өз ой елегінен өткізе алады.
Айталық, қазіргі әдебиеттегі жасанды кейіпкерлер өмір шындығын, заман болмысын аша алмайды. Жадаң, нәрсіз, құнсыз әдебиет болмыстың түпкі мақсатын көрмейді. Осыдан қоғам мен әдебиеттің алдамшы функциясы сезіледі. Өз сөзі, өз пікірі жансебіл тіркес болып, күнделікке түскен секілді.
Сағат Әшімбаевтың «Айтайын десең, ұят сияқты, айтпайын десең, ішіңе сыймайды» деп жазғаны осыдан болса керек.
«Тақырып жанрға тәуелді немесе біріншісі екіншісін таңдайды».
«Жазушының шындығы – көркемдік шындық, өмір шындығы».
Сондықтан да Сағат Әшімбаев әдебиеттің әлсіреп, өмір шындығынан алшақтап, көркемдік рухани қуаты азайып бара жатқанына жаны күйінеді.
«Шындықты айтамын деп қателесіп кетерсің, бүгінде өтірік айтқан адам ғана қателеспейді». «Оқылмайтын роман, повесть көп, оқымайтын оқушы аз». Демек әдебиеттің құлдырауы социалистік реализм деген сталиндік концепциядан басталғанын Сағат Әшімбаев ашып жазады. Қаламгердің ой-толғамдарын зерделейсің, түсінесің, күрсінесің.
«Тарихи тақырыпты ескі деп қараушылық, – дей келе, Сағат Әшімбаев Достоевский шығармаларындағы трагизм, В.Шукшиннің «Калина краснаясындағы» трагизм, М.Шолоховтың «Тынық Донындағы» Мелеховтың образындағы трагедиялық сипат, В.Быковтың повестеріндегі трагикалық ситуациялар туралы неге жазды? Меніңше, бұл арнаулы зерттеуді қажет ететін тақырып. Оның түбінде Сағаттың әдебиеттегі жағымды, жағымсыз кейіпкерлердің тағдырына басқаша, сын көзімен қарау керектігі жатқандай көрінеді.
«Адам тарихқа табан тіремей, алысқа бармайды.
Тарихты білу өте қажет. Тарихтағы үлкенді-кішілі оқиғалар жердің білінбей айналатыны сияқты, басқа формада қайталанып келіп отырады.
Өз уақытынан озып туған адамнан ғана нағыз азамат, жазушы шығуға тиіс».
Расы солай. Сағат Әшімбаевтың өзі де өз заманының ноқтаға басы сыймаған қайраткер ұлы. Ол Т.Рысқұлов, Б.Момышұлы сияқты кесек тұлға. Өз уақытынан әлдеқашан озып кеткен қаламгер екендігін ешкім жоққа шығара алмайды.
Сыр дәптерді оқығаннан кейін осындай ойларға бекінгенімді жасыра алмаймын. Өйткені Сағат Әшімбаевтың ойы, көзқарасы сол кездегі кеңестік жүйенің стандарттарына сай келмейтін, үйлеспейтін.
«Әдебиет қоғамдық ойдың өсуімен көрінеді» – деген ойлары жаңа заманның талаптарымен үйлесіп жатыр.
«Қоғам әдебиетке емес, әдебиет қоғамға төрелік жасап келген» – деп жазуы қазір де мәнді.
Ол Радищев, Пушкин, Гоголь, Достоевский, Толстой, Вольтер, Дидро, Томас Ман шығармашылығын зерделей келе, ол жазушылардың күрделі уақыт тезіне шыдағанын үлгі етеді. Әрі Сағат Әшімбаевты «идеялық жаңалық жоқ шығармалардың» көптігі мазалайды.
Осыдан 41 жыл бұрын өз күнделігінде: «Жазу оңай, шығару оңай, оқу қиын болып бара жатқан жоқ па?!» – деп жазыпты.
Қаламгер күнделігін оқыған сайын оның бүкіл өмір сүру концепциясын танисың.
Сағат Әшімбаев жазыпты: «Шындыққа бергісіз өтірік болады, өтірікке алғысыз шындық болады». Бұл дәл айтылған сөз. Ешкім таласа алмайтын тұжырым. Әдебиеттің құнсызданып бара жатқандығы әдебиет сыншысы Сағат Әшімбаевты қатты алаңдатады.
Әрине, әдебиетке келген адам қоғаммен бірге өседі, жетіледі. Өмірді эстетикалық тұрғыдан пайымдау үшін, әр қаламгердің өз көзқарасы болуға тиісті. Ақиқатқа құрылған көркем шығарма оқырман жүрегіне жетеді. Онсыз әдебиет өспейді, жетілмейді. Мұны күнделіктегі жазбаны оқығанда түйсіне түсесің. «Творчестволық өсу үстіндегі адам ғана өз кемшілігін көре алады», – деп жазыпты Сағат Әшімбаев. – Ал өз кемшілігіңді көру, сезу, мойындау, сөйте отырып, одан қорытынды жасауға тырысу, нағыз білімділіктің көрінісі. Надандар ғана өз кемшілігін мойындамайды».
Сағат Әшімбаевтың бұл сөздері қай уақыт болмасын, қай ғасыр келмесін шындықтың шырағындай жанып тұрады. Қаламгер айтқандай, «айғайы көп, айтары жоқ жазушылар бар».
Сын мұраты қандай? Оның даму концепциясы қандай мәселеге негізделген? Оны да Сағат марқұмның көңіл күнделігінен табасың. 1980 жылы 21 ақпанда күнделігіне: «Сын әдебиет арқылы туады, ал әдебиет сын арқылы дамиды» – деп жазыпты.
Сағат Әшімбаевтың осы сөздері, оның бүкіл шығармашылық қызметінің негізі болып табылады. Ол жазған мақалалардың тек тақырыптарына ғана көз жүгіртелікші: «Жастар сыны туралы бірер сөз», «Сыншыл ой туралы сыр», «Әдебиет және мораль», «Роман арқауы – әлеуметтік шындық», «Өлең сөздің – өнегесі», «Бір проблема – бес толғам». Міне, осы тақырыптардың өзінен-ақ Сағат Әшімбаевтың көзқарасы көрініп тұр емес пе? Мұның бәрін – әдебиеттің тазалығы, халтурадан сақтандыру үшін жазған.
Әдебиет те қоғам сияқты жанды құбылыс. Ол өседі, қажет жерінде өшеді. Көркемдік талғам, тіл бірлігі, рух айқындығы айтылғанда ғана әдебиет өз міндетін орындайды.
1979 жылы 31 қазанда Сағат Әшімбаевтың күнделігіне төмендегідей ойлар жазылыпты:
«Даму дегеніміз – тек көбею болмаса, өлім емес, сондай-ақ жоғалту да».
Осы сөздерге аз-кем үңіліп көрелікші.
Дүниеге қаншама шығармалар келіп жатады. Яғни қоғамдағы, жаратылыстағы өзін өзі тазарту процесі әдебиетті де айналып өтпейді. Идеялық, көркемдік, мазмұны мен формасы болмаған әдебиет заман сынынан шығуға ұмтылмайды. Қурай секілді тез жанады, бірақ қызу-ыстығы сақталмайды.
«Шынайы таланттың келуі тазалыққа, адалдыққа жол ашып, халтураның жолын бөгейді, – деп жазыпты Сәкең. – Белгілі мәтелге салып айтсақ, кемел талап кемесі келгенде халтураның қалтыраған қайығы судан шығады».
Қорытындылай айтсақ, күнделіктегі жазулар Сағат Әшімбаевтың өмір сүру концепциясына айналғанын білесің.
Бірінші, «Ақиқатты айтқан адам айыпты емес, ақиқатты көріп тұрып көзін жұмған адам қауіпті».
Екінші, «Көркем шығарма – жазушының өмір, уақыт, адамдар туралы көркемдік тұрғыдан айтылған философиялық концепциясы».
Үшінші, «Талантты адам – қынсыз қылыш сияқты».
Төртінші, «Уақыттың, дәуірдің қойып отырған идеясы жоқ шығармадан көркемдік іздеуге болмайды».
Бесінші, «Классика – үш жақты, өткенді, бүгінді және болашақты тұтас қамтиды. Және үшеуіне қатысты мәселелерді сөз етеді».
Алтыншы, «Әдебиет дегеніміз – шындық деген сөздің синонимі».
Жетінші, «Біреулер бар жақындаған сайын алыстай түседі, біреулер бар алыстаған сайын жақындай түседі».
Сегізінші, «Қазақты түсіну үшін Абайды оқу қажет! Ал Абайды түсіну үшін азамат болу шарт».
Тоғызыншы, «Сын – әдебиеттану ғылымының ірге тасы. Әдебиет – адамтану ғылымы десем, сын – әдебиеттану ғылымының философиясы».
Оныншы, «Сын есеп айырысудың, өш алудың, кек қайтарудың құралы емес. Сын, тәрбиенің ең жоғарғы түрін көрсетеді. Этикалық және эстетикалық тәрбие құралы».
Қаламгердің осы он концепциясы әр жазушы үшін, әр қаламгер үшін аманат болар сөз ғой деп ойлаймын.
Иә, Сағат, Сағатхан Әшімбаев қазақ әдебиетіне құбылыс болып келіп, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен кейін рухани күйзеліске ұшырады.
«17-18 декабрь! 1986 жыл. Мен бұл күндерді ұмытқан күні ұлт намысы деген ұғымды да ұмытатын шығармын. Ал оны ұмытқан жерде барыңнан да жоғың жақсы», – деп күнделікте жазылған сөздер, сол жан күйзелісінің көрінісі ғой деп есептеймін.
Бұл Сағат Әшімбаевтың жүрек сағатын қысқартқан, қазақтың басындағы қаралы, жаралы күндер болатын.
Сағат Әшімбаев қазағымен, қазақ әдебиетімен, қазақ тілімен, қазақ тарихымен бірге жасайтын жаңартушы, ренессанстық тұлға!
Уәлихан ҚАЛИЖАНОВ,
ҰҒА академигі,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері