Сондай-ақ көрші Қырғызстанда да ономастика туралы заң осыдан 20 жыл бұрын қабылданған. Ол елдегі ономастикалық комиссия ономастикалық атауларды бірнеше сатыда талқылап, зерттейді. Комиссияға сондай құқық берілген. Олар атаулардың тарихы мен маңызын қарап, оның айтуға жеңілдігіне дейін мән беріп, соған деген халықтың көзқарасын біліп, толық талқылайды. Содан кейін Қырғызстанның Ұлттық академиясына жібереді. Онда академияға қарасты этнография, тарих және осы салаға қатысты басқа да институт мамандары жан-жақты сараптан өткізіп, Жоғары Кеңеске ұсынады. Соңғы шешімді Жоғары Кеңес қабылдайды.
Ал біздің еліміздегі осы уақытқа дейін ономастикалық шешімді кім қабылдап, кім бекітетіні – белгісіз. Кейде қабылданған шешім орта жолдан тоқтап қалады. Ономастикаға байланысты мораторий де жиі жарияланды.
Шындығын айтқанда, еліміз егемендік алғаннан бері де бірнеше кезеңді бастан өткерді. Алғашқы жылдары тәуелсіздігіміздің іргесін бекемдеп, экономикаға баса назар аудардық. Мұның бәрі – халықтың жағдайын түзеп, тұрмысын жақсартуға бағытталған іс-шаралар екенін түсінеміз. Сонда да кеңестік дәуірден қалған атауларды өзгертуге талай мүмкіндік туды.
Парламент Мәжілісінің депутаты болып жүргенде Мәдениет және спорт министрлігіне ономастика туралы арнайы заң қабылдауға бірнеше рет ұсынысымды жолдасам да, олар бұған құлықсыздық танытты. Біздегі ономастика туралы заң бірнеше заңның бөлімдеріне таралып кеткен. Мәселен, «Өзін-өзі басқару» туралы заңда ономастика туралы бір тарау болса, «Тіл» туралы заңда осы сала жайында аз-мұз айтылған. Соған қарамастан ономастика туралы заң бөлімдеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныс беріп, ол қабылданып, жаңа өзгерістер енгізілді. Әсіресе осыған дейін тарихи атауларды өзгертуге, жаңадан қалаға, ауданға, көшеге ат берудің ешқандай критериі болмаған. Яғни критерийсіз беріліп жүрген. Мысалы, қалалық немесе аудандық ономастикалық комиссия елден түскен өтініштерді жинап алады да, соны талқыға салады. Сондықтан мұның арнайы өз тәртібі болу үшін 11 критерийді жазып, ұсындым. Оны Мәжілістегі басқа да әріптестерім толықтырып, қабылдадық. Бірақ осы критерийдің өзі қазір толық орындалып жүр дей алмаймын.
Айталық, бұрынғы тарихи атаулар қайтарылуы керек. Бірақ олар қайтарылып жатқан жоқ. Сонымен бірге көзі тірі адамға қала немесе көшенің атын беруге болмайды. Немесе, бір әкімшілік территорияда бір тұлғаға бірнеше нысан берілмеуі жазылған. Мәселен, көше берілсе, мектеп берілмеу керек.
Сондай-ақ белгілі бір кезеңдерде өзгерген жердің немесе қаланың атының тарихи атауы бар екені дәлелденсе, сол атау міндетті түрде қайтару және біздің елге, жерге көпе-көрнеу қиянат жасаған немесе қарсы идеологиялық жұмыс істеген адамдардың есімдері қазір бар болса, оны да өзгерту жайында аталған заңға енгізуге ұсынған едім. Бірақ ол өткен жоқ.
Екінші үлкен мәселе: елімізде ономастикамен айналысатын комитет немесе агенттік түрінде бола ма, сондай мемлекеттік құрылым керек. Өркениетті елдерде ономастикамен бірнеше саланың қызметкерлері айналысады. Мысалы, Америкада ономастикаға арналған ұлттық бюро жұмыс істесе, Канадада географиялық атаулардың тұрақты комитеті шұғылданады. Сонымен бірге Германия мен Украинада ономастика мәселелері географиялық атаулардың ұлттық комитетіне жүктелген. Ал Англияда географиялық қоғамның географиялық атаулардың тұрақты комиссиясы зерттесе, Ресейде ономастикаға байланысты үш бірдей құрылым жауапты. Бұл ұйымдардың бәрі оны ғылыми түрде айқындап алған. Мәселен, ономастиканың бірнеше саласы бар, оны жұртшылық біле қоймайды. Осылардың бәрі ғылыми тұрғыда зерттеліп, оған осы саланы бүге-шігесіне дейін білетін ғалымдар тартылғаны жөн. Әсіресе бізде эргоним саласы өте қажет. Эргоним дегеніміз, қаладағы тұрғын үй кешендерінің атауы. Біз осыған жіті мән беріп жүрген жоқпыз. Мысалы, мен тұратын квартал «ағылшын» орамы аталады. Одан кейін «Лондон», «Барселона», «Испания, «Француз» болып кете береді. Бұлай бетімен жіберуге болмайды. Елорданы әр азамат қазақтың астанасы екенін сезіну керек. Сондықтан эргоним саласын қолға алып, қаладағы осындай атауларды ұлттық мүддеге орайластыра білген жөн. Егер ономастика туралы жеке заң қабылданатын болса, соның ішінде осы сала міндетті түрде болуы қажет.
Сонымен қатар бізде кәсіпкерлерге шектен тыс ерік берілген. Мысалы, бір кәсіпкер мейрамхана ашса, оған атауды орысша немесе ағылшынша қоя ма, өзі біледі. Оның алдымен қалалық Әділет бөлімі тіркеуден өткізеді. Содан кейін оның атауын өзгертуге ономастикалық комиссияның күші жоқ. Сондықтан қалалық мәслихат немесе басқа ұйым болсын ономастикалық комиссияның келісімін алмай ештеңе өзгертуге немесе қабылдауға болмайтындығы жайында аталған заңға бір тармақша енгізгенбіз. Бірақ бұл да ескеріліп жүрген жоқ. Осыны да бір ізге түсіру керек.
Содан кейін елімізде осыдан біраз бұрын географиялық атаулардың мемлекеттік катологы жасалды. Бұған жерімізде қанша қала, қанша аудан, қанша тау, қанша өзен-көл атауларының бәрі кірді. Менің білуімше, сол кезде 120 мың географиялық атау жасалды. Кейін бұл атаулар толықтырылды деп ойлаймын. Осы атаулардың бәрі де бірдей емес. Сондықтан таудың, өзен-көлдің атаулары бөлек, қала, елді мекен атаулары бөлек зерттелгені дұрыс.
Қазір осыны зерттеп жүрген мамандар бар ма, жоқ па білмеймін. Осы атаулар толық зерттелмегеннен кейін ономастикалық комиссияға ұсынған атаулар талқыланған кезде оң шешім жасау қиынға соғады. Осының барлығын саралап, бір жүйеге түсіретін, жоқ дегенде ономастикалық ғылыми орталық ашылса деймін.
Алдан СМАЙЫЛ,
жазушы,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
