Айтпақшы, орыстың атақты ақыны Н.Некрасовтың мынадай өлең жолдары бар: «Ақын бол, болма – өз еркің, ал азамат болу – міндетің».
Біздің досымыз, міне осындай – Ел азаматы! Сейітсұлтан жайлы не жазсақ та артық болмайтынына сенеміз. Бүгінгі күні біздің осы досымыз 75 жасқа жетіп отыр.
Алғаш рет Сейітсұлтан туралы мен (Серік Әшляев) Қарағандыда тұрғанымда естідім. Ол кездері облыстық мәдениет басқармасының бастығы болып қызмет істедім. Қаржы басқармасының басшылығымен жақсы байланыс орнаттым. Сонымен, олар маған тексеру мәселесімен жиі келіп тұратын Қаржы министрлігінің ерекше өкілі туралы айтты. Біраз уақыттан кейін бір жиналыста аталған құрметті адаммен кездестім. Алғаш көргеннен-ақ, ол жайлы жақсы көзқарасым қалыптасты: сол кездері әлі жас, ұзын бойлы, жігерлі, шашы ұқыпты, мінсіз костюм киген, сонымен қатар өте байсалды және қатал кісі ретінде есімде қалды. Негізінде, ол өмірде де осындай болып табылады.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының қарсаңында мені (Әділғазы Бергенов) Қазақстан Республикасының қаржы органдарына жұмысқа жіберді. Қаржы жүйесіне жаңадан келген адамның мәртебесін ескере отырып, мен бірінші кездесуге алдын ала келдім. Сол күні іс-шара басталардан бірнеше минут бұрын министрлік басшылары залға кіре бастады. Олардың арасында түріне қарасаң өзін ақсүйектердей ұстайтын, кеудесі кең, басын тік ұстап кірген жігіт айқын ерекшеленді. Жиналғандардың бәрі бірден орындарынан тұрып, оған сәлем беруге асықты. Мен олардан: «Бұл кім өзі? Министрдің орынбасары ма?» – десем. Олар маған: «Одан да мықты! Ол елдің қаржы жүйесінің хас шебері» – деп бірауыздан жауап берді.
Сол кезде Сейітсұлтан Сүлейменұлы Әйімбетовті сыртынан сипаттай отырып, менің әріптестерім оның мынадай қасиеттерін атап көрсеткені есімде: кез келген мәселе бойынша тұрақты өз пікірі бар, айтқанын екі рет қайталамайды, оған қысым жасап мемлекеттік мүдделерге жауап бермейтін нәрселерді талап ету мүмкін емес! Оның бұл қасиеттеріне біраз уақыттан кейін өзім де көз жеткіздім.
Оның керемет жеке қасиеттерінің қалыптасуына не әсер етті екен, қоршаған орта ма, кәсіби мансап па, әлде өмірлік тәжірибе ме? Алайда біздің ойымызша, Сейітсұлтан өмірінің әр кезеңі оның ой-өрісі мен мінез-құлқының қалыптасуына әсер еткен сияқты.
Сейітсұлтан Әйімбетов Сыр елінің төл перзенті. Сыр өңірі – қазақ данышпандарының, шешен билердің, ақындар мен айтыскерлердің, ақын-жазушылардың, өз Отанына адал еңбек ететін, елінің қамын ойлайтын мемлекет және қоғам қайраткерлерінің көптеп шыққан жері. Олардың қатарына біздің Сейітсұлтанды да жатқызған жөн. Асыл анасы Рахила Сахабақызы «Батыр ана» құрметті атағына ие болды. Сол кездері аталған жоғары мәртебе он және одан да көп бала туған әйелдерге берілетін. Осылайша, досымыз әке мен анасының махаббатына бөленіп, үлкен отбасында өсті.
Ол Қызылорданың қойнауында әлемдегі алғашқы ғарышкер Юрий Алексеевич Гагариннің есімімен аталған заманауи оқу орнын үздік бітіріп, Алматы халық шаруашылығы институтында білім алып, біліктілігі жоғары, еліміздің қаржы саласының мықты маманы болып шыңдалды.
Еліміз егемендік алып, жаңа мемлекеттік қаржы жүйесін құру міндеті алға қойылғанда оны іс жүзіне асыруға Сейітсұлтан Сүлейменұлы сияқты қабілетті кадрларға үлкен сұраныс туды. Алматы халық шаруашылығы институтын бітіргеннен кейін Сейітсұлтанды сол кездегі жас мамандарды бөлу тәртібіне сәйкес Қазақ КСР Қаржы министрлігіне жіберген еді. Содан Қаржы министрлігінің Бақылау-тексеру басқармасының бақылаушы-ревизоры лауазымына тағайындалды.
Кеңес Одағы ыдырап, шаруашылық байланыстар үзіліп, экономика құлдырап, халықтың әлеуметтік жағдайы нашарлаған тұста қаржыны реттеу саласында күн сайын туындап жатқан мәселелерді шешумен айналыса жүріп, Қаржы министрлігінде 20 жылдан астам уақыт ерен еңбек етті. Министрліктің осы құрылымдық бөлімшесінің барлық мансаптық сатыларынан өтті.
Аталған қиын жылдары күн сайын тап болған қатаң еңбек тәртібі мен тұрақты цейтнотқа қарамастан, Сейітсұлтан сол уақытты үнемі жылы сезіммен еске алады, тәуелсіз Қазақстанның алғашқы мемлекеттік бюджетін қабылдау жөніндегі тарихи маңызды және жауапты жұмысты жүргізуге тікелей үлес қосқанын ерекше мақтан тұтады.
Әйімбетов еске алғандай, елдің алғашқы бюджетін қалыптастырудағы ең үлкен қиындық Одақтық бюджет (немесе Ресей Федерациясының бюджеті – ССР Одағының мұрагері) пен республика бюджеті арасындағы қатынастарды анықтау; кірістер мен шығыстарды әділ бөлу, бұрын одақтық бағыныста болған республика аумағында орналасқан, объектілердің тиесілігі мен жұмыс істеу шарттарын анықтаумен байланысты болды.
1991-1992 жылдарға арналған республикалық бюджеттің жобаларын жасау процестері алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда едәуір күрделене түскенін бірден айта кету қажет. 1992 жылға арналған республикалық бюджеттің жобасын жасау кезінде Республиканың Қаржы министрлігі негізінен өз әдіснамасына сүйенуге, бюджет жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыстарды жүргізудің өзіндік ережелері мен қағидаттарын басшылыққа алуға тиіс еді. Бұл 1991 және 1992 жылдарға арналған республикалық бюджетті қалыптастырудың басты емес, бірақ негізгі қиындығы болатын. Сол кезде Бас бюджет басқармасының басшысы болған кезде қызметкерлері уақытқа қарамай, қиындықтарды да ескермей, көбінесе кешке дейін, кейде тіпті таң атқанша жұмыс істейтін.
Бюджет жобасын жасау бойынша жұмыс министрлікте және негізінен Бас бюджеттік басқармада күн сайын жүргізілгенін атап өткен жөн. Елдің басты қаржылық құжатының ондаған нұсқалары жасалды. Сонымен 1991 жылғы 25 желтоқсанда Қазақстан Республикасының 1992 жылға арналған республикалық бюджет туралы Заңымен тәуелсіз мемлекеттің алғашқы бюджеті бекітілді.
Ертеден келе жатқан «Бәрінің кілті – кадрда» деген сөз бар емес пе, шынында да, кез келген елдің табысты дамуы оның кадрларының, яғни, жауапты мемлекеттік қызметкерлерінің даярлық деңгейіне байланысты. Бұл арада Сейітсұлтан үнемі айтатын «қаржы саласындағы жұмыстан алған ең басты және ең құнды нәрсе – креативті, көрнекті адамдармен кездесу естелігі болып табылады».
Оның айрықша кәсіби қасиеттері туралы біздің пікіріміз оған әрдайым жұмыстың ең күрделі учаскелері, ең жауапты мемлекеттік лауазымдар тағайындалуымен айқын дәлелденеді.
1992 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Министрлер кабинетінің құрамында бағыныстылығына, қызмет түріне және меншік нысанына қарамастан барлық министрліктерде, ведомстволарда, қауымдастықтарда, банктерде, кәсіпорындарда, мекемелер мен ұйымдарда тексерулер мен тексерулерді жүзеге асыруға құқылы мемлекеттік қаржылық бақылау комитеті құрылды. Қаржылық бақылау комитеті Қаржы министрлігінің бақылау-тексеру басқармасы негізінде құрылғанын атап өткен жөн. Сол жылдың қыркүйек айында Сейітсұлтан аталған жаңа құрылған Комитет төрағасы лауазымына тағайындалды.
Осылайша, комитет төрағасы лауазымында және одан әрі кәсіби жұмысында Сейітсұлтанның қызметі үнемі қаржы жүйесімен тікелей байланысты болды.
Айта кету қажет, үшеуіміз бірге мемлекеттік инспектор болып жұмыс істеген кезіміз де болды. Досымыз Сейітсұлтанмен бірге жұмыс істеу біз үшін үлкен сәттілік болды. Сол кезде инспекторлардың аппараты мемлекеттік басқару мен саяси жұмыстың үлкен мектебінен өткен аса тәжірибелі, беделді адамдардан құрылды. Осы тұрғыдан алғанда, Сейітсұлтан барлығымыздан мықты және тәжірибелі болды. Әкімшілік басшылығы үшін, әсіресе экономикалық мәселелер бойынша әртүрлі аналитикалық материалдарды дайындау кезінде біз бірнеше рет Сейітсұлтанға кеңес алу үшін жүгіндік, өйткені бұл мәселелер шеңберінде ол танымал маман болған және солай болып қала береді.
Кейіннен досымыздың өмір жолында әлеуметтік қорғау министрі, әділет Министрінің орынбасары, Премьер-Министр Кеңсесі басшысының орынбасары сияқты маңызды тағайындаулар болды. Сонымен қатар екі рет Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты, Экономикалық реформа және Өңірлік даму комитетінің төрағасы болып сайланғаны кездейсоқ емес.
Сейітсұлтанның Еңбек және әлеуметтік қорғау министірі болғандағы күш-жігері арқасында Үкіметтің «Бюджеттік ұйымдардың зейнетақы қоры алдындағы берешегін өтеу жөніндегі шаралар туралы» қаулысы қабылданды, онда 1996 жылғы маусымда республикалық бюджеттен облыстар мен Алматы қаласының әкімдеріне зейнетақы қорына жиналып қалған берешекті өтеуге пайызсыз бюджеттік несие бөлу көзделді.
Сол кездегі жағдай досымыз мәселелерді шешудің басқа да ерекше жолдарын іздеу қажеттілігіне алып келді. Мәселен, 1996-1997 жылдары зейнетақы қоры Қазақстанның Халықтық жинақ банкімен келісім жасасуға және зейнетақы төлеуге пайдаланылған кредиттерді алуға мәжбүр болды. Бұл шара белгілі бір дәрежеде әлеуметтік шиеленісті төмендетуге және зейнетақы мен жәрдемақы төлеуге ықпал етті.
Бұл кезде министрлік ынтымақты жүйеден жинақтаушы жүйеге көшуді көздейтін зейнетақы реформасын жүргізу жөнінде елеулі жұмыс атқарды. Бұл қиын жолда өз иығына жауапкершілікті толықтай алған – біздің Сейітсұлтан.
Сол кезеңде министр досымыз зейнетке шығудың жаңа мерзімдерін енгізуді көздейтін «Қазақ КСР - інде азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақ КСР Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын әзірлеп, Парламенттің қарауына енгізді.
Осылайша, 1995-1996 жылдары ҚР Халықты әлеуметтік қорғау министрі бола тұра, Сейітсұлтан мен оның әріптестері Қазақстандағы зейнетақы жүйесі реформасының бастауында тұрды.
Сейітсұлтанның мемлекет қайраткері ретіндегі ең жарқын қасиеттері оның көптеген кітаптарында айқын көрінеді. Оларда үнемі өзекті мәселелерді көтереді, мемлекеттік басқару мен елдің қоғамдық-саяси құрылымының әртүрлі аспектілері бойынша өзінің белсенді азаматтық ұстанымын білдіреді. Біз оның мақалалары мен естеліктерін әрдайым қызығушылықпен оқимыз.
Жақында досымыздың «Естеліктер мен ойларым» атты авторлық кітабы жарық көрді. Сейітсұлтан осы шығармасында өз жолының қалыптасуына, кәсіби мансабының жоғарылауы мен оның дүниетанымына тікелей және жанама әсер еткен, үлгі болған және оның елдің мемлекеттік қызметінің жарқын өкілдерінің бірі болып қалыптасуына үлес қосқан адамдарды еске алады. Премьер-Министрдің Кеңсесінде қызмет ету жолындағы сол кездегі Премьер-Министр Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевпен қарым-қатынастары мен мемлекет үшін еңбек жасағандары жайлы жазған. Бүгінгі күнге дейін отандық және шетелдік көптеген сарапшылардың таңдауы бойынша Қ.Тоқаев егемен Қазақстан тарихындағы ең табысты Премьер-министр болып табылады. Біздің дана қазақ халқымыз айтқандай: «Жақсы қонақ келсе, қой егіз табады». Сейітсұлтанның ойынша сол кездің өзінде мемлекет басшысының ықтимал мұрагерінің кандидатурасын талқылау кезінде Қасым-Жомарт Кемелұлының есімі естілгені кездейсоқ емес. Ол көптеген әлеуетті үміткерлерден озық ерекшеленді. Досымыз айтқандай, «Қ.Тоқаев өзекті мемлекеттік мәселелерді шешуге байсалды және жүйелі түрде қарай біледі, елдің ішкі және сыртқы саясаттағы бағытын дұрыс және орнықты қалыптастыра біледі және Қазақстанның әлемдік қоғамдастықтағы орны мен рөлін айқын түсінетін мықты саясаткер. Бұл тұтастай елімізді жарқын жаңа болашаққа жетелейтін азаматтың қасиеттері!».
Айтпақшы, досымыз «Құрмет», «Парасат» ордендерімен және 10-нан артық медальмен марапатталды. Сонымен қатар тәуелсіз мемлекеттер одағының парламентаралық ассамблеясының «Содружество» орденінің иегері болып табылады.
Алайда Сейітсұлтан үшін ең үлкен мәртебе – Қызылорда облысының мәслихат депутаттарының, облыс, әкімінің қолдауымен «Қызылорда облысының құрметті азаматы» деген дәрежеге ие болғаны жүрекке аса жақын. Туған Сыр еліне, халқына шексіз сүйіспеншілікпен бас иетін нағыз Ел азаматы осы емес пе?
Жалпы, Сейітсұлтан қандай да лауазымға ие болса да, бірден кадрларды ауыстыруға бағытталған іс-әрекеттерге үнемі қарсы болатын.
Ол министр қызметіне кіріскенде де, өз көзқарастарын өзгерткен жоқ. Керісінше, қай жүйеде жұмыс істесе де, осы саланың ерекшеліктерін білетін мамандар мен басшыларды сақтап қалуға барынша тырысты. «Мен үшін кадрларды бағалаудың басты критерийі – олардың құзыреттілігі, кәсіби және жеке қасиеттері, білімі мен іске қатынасы болды. Мен ешқашан өзімнің қандай рудан шыққанымды айтқан емеспін және бұл мәселеге ешқашан қызығушылық танытпадым», дейді ол.
2007 жылдың қыркүйегінде Сейітсұлтан Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің 4-шақырылымының депутаты болып сайланды. Парламентте ол қаржы-экономикалық блоктың заң жобаларын дайындауға көп күш жұмсады. Мәжілістің Экономикалық реформа және Өңірлік даму комитетінің төрағасы ретінде заң жобаларын мұқият зерделеуден, талдаудан және пысықтаудан өткізіп, өзекті мәселелердің бүкіл ауқымын және оларды шешу жолдарын қамту үшін ықпал етті. Жалпы, заң шығарушылық қызметке өмірінің 9 жылын арнады.
Сейітсұлтан Сүлейменұлымен танысқаннан бері бізде берік достық қарым-қатынас қалыптасты, бұл бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Ол достықтың бағасын біледі және барын салып оны қорғай біледі. Өмір жолында осындай таңғажайып адамды кездестіре алғанымыз үшін біз тағдырға өте ризамыз.
Серік ӘШЛЯЕВ,
Әділғазы БЕРГЕНОВ,
мемлекет және қоғам қайраткерлері
