Елі үшін туған есіл ер

Өткен ғасырдың 20-30-жылдарында Маңғыстауда өткен оқиғалар туралы зерттеу жұмысын жүргізіп, оны басы­лымдарда жариялаған болатынмын. Зерттеу еңбегіміздің бір бөлімі саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болған халық батыры, Адай төңкеріс комитетінің бірінші төрағасы, Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің мүшесі, елінің аумақ­тық тұтастығы үшін күресушілердің бipi Әлниязұлы Тобаниязға арналған еді.

Тобанияз Әлниязұлы Маңғыстау өлкесі, Қаратаудың бойындағы Ақшы­мырау деген жерде 1875 жылы кедей отбасында дүниеге келген. Он үш жасқа толғанда әкесі дүниеден озып, отбасының тауқыметі мойнына ерте түседі. Ол жастығына қарамай өзінен ке­йінгі іні-қарындастарына қамқор болып, шаруашылық жұмыстарымен ерте шұғылданады. Жастайынан ақылды, сөзге шебер болып, ауылдастары арасында ертерек көзге түседі. Барған сайын атағы елге жайылып, оған халық үлкен үміт артады.

Тобанияз патша өкіметі тұсында Бозашы түбегіндегі Шылым болысына болыс болып сайланады. Бірақ бұл қызметті ұзақ атқарған жоқ. Себебі Ресей патшасының 1916 жылғы маусым жарлығына қарсы тұрып, қазақ жігіттерін армияның қара жұмысына бермеу үшін жергілікті әкімдермен бітіспес күреске түседі. Ақырында оны түрмеге жауып, тек Ақпан төңкерісі кезінде босатылады. Яғни саналы қызметінің басынан-ақ халық жағында болды.

Қазан төңкерісі басталғанда Тобанияз әскери жасақшылар қолбасшылары­ның бірі ретінде бүкіл Адай уезінде аты әйгілі азамат болған кезі еді. Өзі жеті ата­сынан кедей болғандықтан, Қазан төң­керісін үлкен үмітпен қарсы алып, Кеңес өкіметін орнатуға белсене араласады.

Кеңес өкіметі Маңғыстауда Қазан төңкерісінен кейін 15 күннен соң орнады. Жаңа өкіметті қолдаудың бір айғағы 1918 жылдың тамызының 23-інде Маңғыстауға, Қараған түбегіне Астра­хань қаласынан теңіз арқылы Ә.Жангел­дин бастаған интернационалдық отряд­тың келіп түскені бізге мәлім. Бұларды Тобанияз Әлниязұлы бастаған ел азаматтары қарсы алып, Бозашы түбегіне, елдің қалың орналасқан жеріне жеткізеді.

Осы кезде ел ішінде «Маңғыстауға орыс әскерлері келіпті, бұлар да баяғы патша басқыншылары сияқты халыққа қысымшылық жасайтын орыс отаршылары болар» деп жергілікті қазақтар сезіктене бастайды. Бірақ Тобанияз және басқа да ел азаматтары халық арасында дұрыс түсінік жұмысын жүргізіп, жұртқа шындықты айтты. Адайлар интер­на­ционалдық отрядты қарсы алып, Әліби Жангелдинге қолдау көрсетті. Тобанияз өз тарапынан ел арасында өкімет саясатын, оның мақсаты жөнінде түсінік жұмысын жүргізіп, Қаратөбе, Мәстек деген жерлерде Адай елінің съезін ашып, Маңғыстау революциялық комитетін құрды. Бұл 1918 жылдың күзі болатын.

Тобанияздың ұйымдастыруымен Жангелдин отряды керекті адам күшімен, көлікпен, азық-түлікпен қамтамасыз етілді. Ел арасындағы алауыздықтан, қауіп-қатерден жол табудың арқасында су тапшылығына жолықтырмай, отряд­тың аман-сау, екі жарым ай жол жүріп, Ақтөбе майданына, Шалқарға жетуіне көмектесті. Жергілікті халық Әліби Жан­гелдин экспедициясына 600 түйе, 700 жылқы беріп, жолшыбай тамақпен, жем-шөппен қамтамасыз етті. Тобанияздың көмегімен 100-ден аса қазақ жігіттері экспедиция жауынгерлері қатарына қосылады.

Т.Әлниязұлы Маңғыстау револю­циялық комитетінің төрағасы қызметімен қатар, Қырғыз (Қазақ) дала өлкесінің төтенше комиссары Әліби Жангелдиннің Маңғыстау уезі бойынша орынбасары болып тағайындалды. Тобаниязға мұндай мемлекеттік тұрғыдағы жауапты міндеттің жүктелуін төмендегі құжаттан көруге болады:

«Дала өлкесінің төтенше комис­сарының Маңғыстау уезі бойынша орынбасарына инструкция.

Маңғыстау уезі. Қазан айы, 1918 жыл.

Торғай облысына кетуіме тура келген­діктен, бұл жердегі тұрғындарды Кеңес өкіметі мен Қырғыз (Қазақ) өлкесінің автономиясын ұйымдастыруға дайындық жұмыстарын жүргізу үшін, Сізді өзімнің Маңғыстау уезіндегі орынбасарым етіп қалдырамын.

Сіз тікелей маған бағынатын, уездегі жоғарғы өкімет болып табыласыз, сон­дықтан Сізге жүктелген тапсырмаларды орындау барысында менің көмегіме сүйенуіңізге болады, – дей келіп, ... әр­түрлі шекаралық дауларды шешуге және көршілік қатынастарды орнықтыру үшін көршілеріңізбен келіссөз жүргізуге құқыңыз бар. ...

Қырғыз өлкесінің далалық төтенше комиссары Ә. Жангелдин.»

1920 жылы 4 қазанда Бүкілқазақ­стандық I съезд Маңғыстау уезін Адай уезі деп жариялайды. 1917-1920 жылдары бірде ақтардың, бірде қызылдардың қолына көшкен өкімет өз билігін Форт Александровск қаласынан басқа жерге жүргізуге шамасы жөнді келмеді.

Маңғыстау түбегінен бастап, Ойылға дейін, бip жағы Сам құмдарының оң­түстігіне, одан әрі Арал теңізіне дейін созылған кең-байтақ далада көшіп жүр­­ген ел арасында бірден-бір билік жүр­­гізу құқы тек қана революциялық коми­теттің төрағасы, «Адайдың ханы» атан­ған Тобанияз Әлниязұлының халық ара­сындағы аса жоғары абыройы мен беделінің арқасында жүрді деуге болады. Тобанияздың басшылығымен рево­люциялық комитеттер елдің жағдайын түзеу жолында бұқара арасында сая­си, мәдени-тәрбиелік, әлеуметтік шаруа­шылық жұмыстарын жүргізді.

Алғашқыда ұлт істері жөніндегі ха­лық комиссарының орынбасары, содан соң көп кешікпей Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару бойынша әскери рево­люциялық комитетінің төрағасы бол­ған С.С.Пестковскийдің қолдауымен Қыр­ғыз (Қазақ) әскери комиссариаты арқылы Адай уезі ревкомының құра­мына енгізілген Данилов пен Холод­ков және Форт-Александровскідегі Ке­ңес өкіметінің өкілдері Тобаниязға сенім­сіздікпен қарайды, әcipece уездің әскери комиссары Лаптев және уездегі төтенше комиссияның төрағасы Манькович­пен ара қатынастары барған сайын шиеле­нісе түседі. Оның бір себебі бұлардың барлығы Тобанияздың болыстық және ауылдық ревкомдарды құрған кезде Адай ішіндегі беделді адамдарға сүйенгенін қолдамай, оларды Кеңес өкіметіне жат элементтер деп есептеді.

Кеңес өкіметі орнаған кезінен бастап-ақ Маңғыстау уезінде милиция, сот, прокуратура, тағы да басқа органдар бол­ғанымен, олардың жұмыстары Тоба­нияз басшылық еткен кезде, билер алқа­сымен, ескіден келе жатқан ел дәстү­рімен байланыстырылып жүргізілді. Ел арасы алыс, көшпенді елде қылмыс та аз болатын, тіпті қылмысқа қарсы жүйелі заң­дар да жоқтың қасы еді. Сондықтан да ел арасындағы жер дауы, жесір дауы, барымта, құн төлеу және тағы да басқа ұсақ-түйек келіспеушіліктер артында өкініш, кек қалдырмайтын халықтың дәстүрлі билер сотымен шешілетін.

Бірақ Тобаниязға оның қызметінің бас кезінен-ақ орталық қырын қарап, сырт­тай қауіптеніп, оған сенбей үнемі бақы­лауда ұстаған сияқты. Сол кездің өзінде-ақ, 1921 жылы 13 каңтарда РКП Кирпартбюро­ның отырысында КирЦИК-тің мүшелігінен үміткер Әл­ниязов пен Жұбаевты бекіту туралы мәселе қаралып, онда Ішкі Іcтep Ха­лық Комиссариатындағы материалдар анық­талғанша Әлниязовті бекітуді уақытша тоқтата тұру туралы қаулы қа­былданған. Сол жылы 3 наурызда Қазақ­стан Орталық Атқару Комитетіне Әлниязовті сақтықпен қайтарып алу ту­ралы ұсыныс жасауға шешім қабыл­данса, ал 30 сәуірде енді Темір ауданынан Әлниязов үстінен түскен арыз қаралыпты.

Ақырында оны 1921 жылы 14 сәуір­дегі Кирпартбюро отырысының қаулы­сымен Адай ревкомының төрағасы етіп бекітеді. Бірақ1922 жылы оны қуда­лауға Мемлекеттік біріккен саяси бас­қар­маның өкілдері белсене кіріседі. Алашорда үкіметінің батыс бөлімшесінің жетекшілері – Халел Досмұхамедов пен Жаһанша Досмұхамедовпен оның тығыз байланыста болғандығынан да қауіптенсе керек.

Тобанияз контрреволюциялық топтың басшысы, қол астында Құрмаш Қосжанов бастаған қарулы тобы бар деп кінәлауына негіз болды. «Қосжанов Құрмаш бастаған бандылар қозғалысының басты дем беру­шісі әpi идеологиялық жетекшісі, «Адайдың ханы» Тобанияз Әлниязов. Ол өзі де бандыларға қосылып, олардың қимылына еріп жүр...» – деп көрсетеді «Адайлар ісінде». Кейбір деректерге қа­рағанда Құрмаштың Тобаниязбен бай­ла­нысын өтірікке шығаруға болмайды. Бірақ Тобанияз Құрмашты жөнге салып, оның қарулы тобын Түрікмен, Хорезм жақтан жасалатын тонаушылық ша­буылдарға тойтарыс беріп, халық ты­ныштығын қорғау үшін пайдаланған.

1921 жылы Хорезм жерінен Адай уезінің шекаралас ауылдарына бірнеше рет шабуыл ұйымдастырылады. Бұған дейін де ұзақ уақыт бойы Адай уезінің территориясына түрікмен қарақшылары шабуыл жасап, жергілікті адамдарды өлтіріп, малдарын айдап әкетіп отырған. Тобанияз бірнеше жүз қаруланған адамдарымен 1921 жылы қыркүйекте Қоңырат қаласына барып, ешқандай қақтығыссыз ел басшыларымен келіссөз жүргізеді. Т.Әлниязұлының Қоңыратқа барып, елге тыныштық орнатуын, халық арасындағы оның абыройын, беделін арттыра түседі де, керісінше, бұл жергілікті әкімшілікке, партия-кеңес қызметкерлеріне ұнамады. Ел ішінде алауыздық күншілдік, рушыл­дық, бақталастық өрбиді.

Партия-кеңес басшылары мен рево­люциялық комитеттің арасындағы жұ­мыс бабында да қайшылықтар біліне бас­тайды. Жаңа өкіметтің – жай халық­қа, жұмысшы-шаруаға еркіндік беріледі, барлық азамат тең құқықты болады деген сияқты үндеулері, партияның, ке­ңестің саясатын жете түсінбегендердің, әcipece басшы қызметкерлердің арасында қайшылықтар туғызбай қойған жоқ. Біреулер революциялық комитеттің ұс­таған бағытын қолдаса, шолақ белсенді коммунистер кеңесті қолдады.

Бұл жағдай Т.Әлниязұлының істеген ic-әрекеттері үшін оны қызметінен алу керек деген жергілікті коммунистердің өтініштеріне орталық басқару орган­дарының құлақ асуына тура келді. 1922 жылы ол тұтқындалып, Орынборға жө­нелтіледі.

Тобанияз Әлниязұлына қарсы қоз­ғалған айыптауларының мәні КазЦИК-тің төтенше өкілі мен облыстық партия комитетіне, Қозыбековке 1922 жылы қыркүйектің 6-сында ГПУ-дің Адай уезі бойынша өкілі Рыбоследовтың жол­даған мәліметінде баяндалған. Т.Әл­нияз­ұлы мен оның серіктеріне қыр­дағы тұрғындардан қару-жарақ жинау жөніндегі ГПУ органдарының ic-қызметіне көрсеткен қарсылық әрекеті, жеке-дара «хандық» билік орнатқаны, соның ішінде 1921 жылдың азық-түлік жөніндегі салықтың орындалмай қа­луы ревком төрағасының әлегінен деген ­айыптар тағылды. Бұған архив дерек­тері куә.

Революциялық комитеті төрағасы Тобанияздың орнынан алынуының бірінші себебі, оның Хорезмге жорығы болса, екінші себебі, партия, кеңес қыз­меткерлері мен ревком аппаратының арасындағы қайшылық болды.

Хорезмге сапарынан кейін, рес­пуб­ликаның жоғарғы органдары ревком­­ның жұмысын, оның ел арасындағы жүр­гіз­ген саясатын қатты тексеріп, олар­дың ­басшыларын қысымға ала бастады. Кейін орнынан алып, қылмыстық іске тартты. Сол кездегі уез халқының үкімет саясатына қарсы белең алған наразылы­ғын революциялық комитеттің басқа да беделді азаматтарынан көрді. Соның ішінде Тобаниязды барлық келеңсіз жағдайды ұйымдастырушылардың басшысы ретінде айыптап, оның со­ңына шырақ алып түсті. Осыған бір дәлел №1353 Бүкілодақтық Төтенше комиссияның бір құжатында оған мынадай мінездеме береді: «Тобанияз Әл­ниязұлы әулетті, құрметті тұқымнан, Қазақстанда өте беделді, белгілі адам, патша өкіметі тұсында бірнеше жыл болыс болған, бұрын да, қазір де үлкен бай... Барлық Адай жерінде үлкен беделді, ықпалды адам. Ол 1920-1923 жылдары округ революциялық комитетінің төр­ағасы болды, ол жұмыстан түскеннен кейін де адайды басқаруын қойған жоқ, «хан» атанды. Өзіне «Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі» деген жазуы бар дін уағызына сәйкес мөр жасатты. Кеңес өкіметінің заңына бағын­бай, ел арасында үстемдік жүргізеді. Ел ішін­дегі жағдайды тұрмыстық, дін жолымен шешті» делінген. Осы сияқты мінездемелерді бұдан басқа бірнеше құжаттан кездестіруге болады.

Тобанияздың бүкіл қазақ халқының, оның ішінде Адай округі, елінің алдында ықпалы аса зор болғанын, партия-кеңес органдары да, мемлекеттік бірік­кен саяси басқарманың аппараттары да мойындаған. Ол революциялық комитеттің төрағасы жұмысында жүр­генде Адай округінің 1919 жылға дейін Түрікменстанға бағынуына наразы болып, Орынбордағы Қырғыз (Қазақ) Рес­публикасының басшыларымен 4 айдай сөйлесіп, осы жұмысты дұрыс ше­шіп, Адай округі 200 жылдан кейін Қазақ­станның құрамына енген.

Революциялық комитеттер, ауыл­дық кеңестер, кейін Тобанияздың ұсы­нысымен ауылдық революциялық комитеттер болып қайта құрылып, елдің жағдайын түзеу жолында бұқара арасында саяси, мәдени-тәрбиелік, әлеуметтік-шаруашылық жұмыстарын жүргізеді. Ел тек революциялық комитетті таныды, ел арасында бұлардың қажеттілігі арта түсті.

Партия-кеңес ықпалы халық арасында мардымды түрде жүрген жоқ. Мұның бірінші себебі, ол кезде партия қатарына тартылғандардың саны өте аз болса, олардың білім деңгейі, саяси сауаттылық өpici өте төмен болды. Сондықтан ха­лық арасында кеңестің жұмысын тия­нақ­ты түрде үгіттеуге шамалары кел­меді. Халық бұрыннан келе жатқан әдет-ғұрпын, салт-санасын, әлеуметтік жағдайын күрт өзгертіп, партия-кеңес саясатына сәйкес жүргізуге аса ынталы болған жоқ. Екіншіден, ауылдық кеңестерде, ауылдарда, шаруашылық қызметтеріне жастар, «тілектестер» то­бы тартыла бастағанмен, комсомолдар қа­та­рына кірушілер саны көбейгенімен, бұлардың белсенділігі де онша артып жарымады. Үшіншіден, партия-кеңес жұмыстарына кіргендердің арасында, басшылық жұмысқа, билікке таласуға әуестенушілер де аз болған жоқ. Осыны іске асыруда өтірік-өсек, пара беру арқылы жақын туыстарын билік орнына, сауда-саттық жұмысына орналастыруға бар күштерін салды, мұндай жағдай кеңес саясатын жүргізуге аса зор қиыншы­лық әкеліп, өкімет ісіне келеңсіз көлеңке түсірді.

Осындай келеңсіз жағдайларға төтеп беретін бip ғана орган – революциялық ­комитет болды. Революциялық коми­тет­тің жүргізген саясаты халықтың салт-тұрмысын, әдет-ғұрпын, ескіден келе жатқан ел арасындағы қарым-қатынасты, дау-жанжалды, соның ішінде, жер дауы, жесір дауын, барымталарды сол кездегі Кеңес заңы мен оның саясатына байланыстыра отырып жүргізуге тырысу болды.

1927-1928 жылдардан бастап Адай округінде алым-салық, мал дайындау науқаны кезіндегі асыра сілтеушіліктің салдарынан халық арасында наразылық­ты күшейте түсті. Өкімет саясатының бұрмалаушылығынан, байлар да, орта шаруалар да, тіпті 10-15-тей қой, 3-4 қарасы бар кедейлер де тіркелуге ілігіп, болмаса барлық малын салыққа төлеп, қайыршылыққа ұшырай бастады. Осыдан қашып бас сауғалау үшін, бірқатар байлар, әлді шаруалар басқа жерлерге үдере көше бастады.

Осындай ауыр жағдайлардың орын алу себебін заң бұрмалаушылардың тарапынан болып жатқанына жоғарғы өкімет басшылары мән бермеді. Кезінде тыңғылықты шара қолданудың орнына, мұны елдің беделді азаматтарына жапты. «Елдің арасына іріткі салушылар, халықты өкіметке қарсы бас көтеруге ұйымдастырушылар» деп қылмыстық іске тартуды көбейтті. Біріккен саяси басқарманың контрреволюциялық «Адайды құтқару» тобы туралы тергеу құжаттарында: «Әлниязұлы Тобанияздың бастамасымен құпия жиналыс өткізіліп, онда елді Түрікменстанға, Ауғанстан мен Персияға көшуге үгіттеу жүргізілді» деп көрсетілген. Құжаттарға қарағанда, осындай келеңсіз жағдайлардың бел алуының басты себебі Тобанияздың басқаруымен ұйымдастырылып жүрген ic делініп, мұның үстінен неше түрлі мәлімет жинаған.

Құжаттардағы мәліметтерге қара­ған­да және Тобанияздың тергеу кезіндегі жауабы бойынша да партия-кеңес органдары, Қазақстандағы Мемлекеттік біріккен саяси басқармасы Тобанияз­ды орнынан алғаннан кейін де, «заң­дық жолын тастаған жоқ, ел осы кісіге бағы­нады, осының айтқанын жа­сай­ды» деп соңынан қалмаған. Ел ішін­дегі ыңғайсыз жағдайларға дейін Тобанияздың ықпалымен болып жатыр деп білген. Т.Әлниязұлы соңына түскен Біріккен саяси басқарма 1929 жылдың желтоқсанында онымен бipгe тағы да бірнеше адамды тұтқынға алады. Бұл іске «Байлардың, саудагерлердің, патша өкіметінің бұрынғы Адай округі Кеңес қызметкерлерінің контрреволюциялық ұйымы» деген қылмысты іске қаты­насу­шылар деп, Қылмыстық кодекстің 58-2 бабымен 70 адамды айыптап тұтқындаған.

1930 жылдың наурыз айының басында Тобанияздың үстінен жүргізілген тергеу ici аяқталғанға ұқсайды. Оған дәлел де бар. 1930 жылғы 12 қыркүйекте Біріккен саяси басқарманың Гурьев округтік бөлімі Т.Әлниязұлын Алматыға толық құқықтық уәкілдігінің қарауына жіберуге қаулы қабылдайды. Бірақ оның не үшін Алматыға алдырылғандығы жөнінде құжаттарда ештеңе айтылмайды. Кейін бұл жұмбақтың шешуін ҚР ҰҚК мұрағатындағы №011377 істің, 3-томынан табылған Актіден таптық. Онда 1931 жылғы, наурыздың 9-ы күні – Алматы қаласында сағат 23-те Қазақстандағы ПП ОГПУ жанындағы Үштіктің 1930 жылғы 9 қазандағы №2434 іс бойынша Алниязов Тобониязға (Тобанияз – Б.Ж.) қатысты жазаның ең жоғары түрі туралы үкімнің орындалғандығы баяндалады. Ақтау қаласындағы бұрынғы және кейінгі ескерткіштерінде, басқа да баспадан шығып жүрген ғылыми-көпшілік еңбектерде Т.Әлниязұлының өлген жылы 1930 жыл деп көрсетіліп жүр. Міне, сөйтіп бұрынғы және кейінгі ескерткіштеріндегі өлген жылы 1930 жыл деген жазуды өзгерту керек сияқты.

Осыдан кейін көп кешікпей-ақ 1930 жылдың 9 қазанында Қазақстандағы мемлекеттік біріккен саяси басқарма­ның өкілдігі үштігінің ұйғаруымен ic бо­йынша айыпталушы 70 адамның 61-i (9 адам тергеу аяқталғанша түрмеде қай­­тыс болды) сотталды. Үштіктің ше­ші­мімен Тобанияз бастаған 21 адамды атуға, қалғандарының дүние мүлкін тәр­кілеп, 3 жылдан 10 жылға дейін түр­­меге жабуға үкім шығарады. Бұл ic араға ұзақ уақыт салып қайта қаралып, 1962 жылдың 8 ақпандағы және 1990 жылдың 26 сәуіріндегі Қазақстан Рес­публикасы жоғарғы сотының қылмысты істер жөніндегі алқасының шешімімен айыпкерлердің әрекетінде қылмыстық құрамының болмауына орай, ic қыс­қар­тылды. Сөйтіп, Адай елінің арыстары еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана халқымен қайтадан табысып, ел тарихынан әділ орнын алған еді.

 

Болат ЖҰМАҒҰЛОВ,

тарих ғылымдарының кандидаты,

профессор

 

Алматы