Ал 1908 жылдың 6 желтоқсандағы күнделігінде: «Жұрт мені «Соғыс және бейбітшілік» және өздері үшін аса маңызды көрінетін т.б. бос дүниелер үшін жақсы көреді», деп жазады. Енді бірде 1909 жылдың жазында Ясная Полянаға келушілердің бірі классикке «Соғыс және бейбітшілік» пен «Анна Каренина» үшін ризашылығын білдіріпті. Сонда жазушы: «Бұл Эдисонға біреу келіп: «Мен сізді мазурканы тамаша билегеніңіз үшін қатты құрметтеймін» деуімен бірдей. Мен өз кітаптарыма мүлдем басқаша қараймын», деп жауап береді. Мұндай мазмұндағы басқа естелік-жазбалар да жетерлік.
Сонда Толстой имандай шынын айта ма? Бәлки, бұл автордың еркелігі де болар. Бірақ байыпты да, шыншыл Толстойға өз жақсысын жаман деп еркелеу де жараспайды. Шынында, бұл қаламгердің талғамы мен таланты таразыға түскен тұста туған әділет болса керек-ті. Кім білсін... Толстойлық талғамды түсіну де бір мұң.
«Соғыс және бейбітшілік» атауы бүгінде әлем оқырмандарының санасына әбден сіңіп, жатталып қалды. Шығарма тарихына зер салсақ, бұл атаудың бірнеше нұсқасы болды: «1805 жыл» («1805 год») (осы атаумен роман үзіндісі жарық көрген), «Жақсы аяқталғанның бәрі жақсы» («Всё хорошо, что хорошо кончается») және «Үш кезең» («Три поры»).
Зерттеушілердің айтуынша, жазу барысында Толстой дереккөздерге ерекше байыптылықпен қараған. Көптеген тарихи, мемуарлық әдебиетпен танысты. Оған «пайдаланылған әдебиет тізіміндегі» академиялық басылымдар дәлел. «1812 жылғы Отан соғысының сипаттамасы» көптомдығы, М.Богдановичтің тарихы, М.Корфтың «Граф Сперанскийдің өмірі», М.Щербининнің «Михаил Семёнович Воронцовтың өмірбаяны». Сондай-ақ француз тарихшылары Тьердің, А.Дюма-әкейдің, Жорж Шамбренің, Максимельен Фуаның, Пьер Ланфренің материалдарын да пайдаланды. Тізімде масондық жөнінде зерттеулер де, оқиғаға тікелей қатысушылардың – Сергей Глинканың, Денис Давыдовтың, Алексей Ермоловтың және басқа да көптеген адамның естеліктері де бар. Наполеонның өзінен бастап, көптеген француз мемуаристің толық тізімі келтірілген.
Ал осы мың-миллион рет оқылған «Соғыс және бейбітшілікте» тұп-тура 559 кейіпкер бар деседі. Оның 200-і тарихи тұлғалар болса, қалған көпшілігінің шынайы прототиптері бар. Ойдан шығарылған кейіпкерлердің фамилияларымен жұмыс істеген кезде (жарты мыңнан астам адамға есім мен фамилия тауып беру оңай шаруа емес, әрине) Толстой мынадай негізгі үш жолды ұстаныпты: шынайы фамилияларды пайдаланды, шынайы фамилиялардың түрін өзгертті, шынайылардың үлгілеріне сүйене отырып, жаңасын ойлап тапты.
Романның көптеген эпизодтық кейіпкері тарихи танымал фамилияларға ие. Мәселен, кітапта Разумовскийлер, Мещерскийлер, Грузинскийлер, Лопухиндер, Архаровтар және тағы басқалары аталады. Ал нағыз кейіпкерлер болса, әдетте, әжептәуір танымал болса да, шынайы емес, жасырын фамилиялармен бүркемеленген. Мұның себебі ретінде жазушының кейбір мінез-құлқының қырлары ғана алынған кейіпкерді қандай да болмасын нақты прототиппен байланыстырғысы келмегенімен түсіндіріледі. Олардың қатарында Болконский (Волконский), Друбецкой (Трубецкой), Курагин (Куракин), Долохов (Дорохов) бар. Әрине, Толстой қиялға да берілді. Роман беттерінде нақты отбасымен байланысы жоқ, бірақ тектілігі білініп тұратын фамилиялар да ұшырасады (Перонская, Чатров, Телянин, Десаль және т.б.).
Бүгінде көптеген кейіпкердің нақты прототиптерінің есімдері де белгілі. Мысалы, Василий Дмитриевич Денисов – Николай Ростовтың досы, оның прототипі әйгілі гусар және партизан Денис Давыдов болды. Ростовтар отбасының танысы Мария Дмитриевна Ахросимованың образы генерал-майордың жесірі Настасья Дмитриевна Офросимовадан алынған. Оның бейнесі әсерлі шыққаны соншалық, оны Александр Грибоедов өзінің «Горе от ума» комедиясында айна-қатесіз қайталайды. Оның ұлы, бретёр, думаншыл, ал кейін партизандық қозғалыстың көшбасшыларының біріне айналған Фёдор Иванович Долоховтың бойынан бірнеше прототиптің – соғыс қаhармандары, партизандар Александр Фигнер мен Иван Дороховтың, сондай-ақ атақты дуэлянт Фёдор Толстой-Американецтің мінез-құлықтары байқалады.
Ал кәрі князь Николай Андреевич Болконскийдің, шау тартқан екатерининдік ақсүйектің образына жазушының нағашы атасы, Волконскийлер әулетінің өкілі арқау болғаны мәлім. Қарт Болконскийдің қызы және князь Андрейдің апасы княжна Мария Николаевнаның образын Толстой өз анасы Мария Николаевна Волконскаядан (тұрмыста Толстая) сомдады.
Осындай түрлі аңыз бен ақиқатқа құрылған тұтас ғасырдың ұлы шығармасы автордың өзіне қалай ұнамауы мүмкін дейсің. Жазуға аттай алты жылын жұмсап, сегіз рет көшіріп, қайта жазған һәм әлемнің түкпір-түкпіріне атын жайған, абырой-атақ алып келген роман неге Толстойға ризашылық сезім сыйламады екен?.. Неге жақсы жазғанын мойындамайды?
Қайткенмен, Толстойды түсіну қиын.
