Жазуда бұл да бір машақат. Кейде уақыттан зымыран, бір жанның ғұмырынан қысқа дүние жоқтай көрінеді. Ал әдебиетте сол жұлдыздай ағып өте шыққан қас қағым ғұмыр тым ұзақ, күрделі, қатпар-қатпар сан қилы болып сезіледі. Сонда көркем шығарма оқып отырып, өмірді енді танығандай, адамда түрлі болмыс болатынын, жақсы мен жаман, әділет пен жалған сынды мәңгілік ережелерден де биік бір мінездер бар екенін енді ұққандай күй кешесің.
Осы біз еркін өмір сүріп жүрміз бе? Жалпы, еркіндік деген не өзі? Болмыс па, әдет пе, мінез бе, ерігу ме? Сырттан қарағанда, әрине, айналадағы әр адам шама-шарқынша өз қалауымен ғұмыр кешіп жүргендей көрінеді. Дегенмен күйбең тіршіліктің ағысына түскен бәрімізді бір шектеулер шеңберден шығармайды. Қалай десек те, бәрібір «бұйра шаш, бадырақ көз қара бала» Боранбай-барондай еркін өмір сүре алмайтынымыз анық.
Нұрғали Ораздың «Теріс ағаш» әңгімесінің кейіпкері Боранбай-баронның біртүрлі болмысы, далалық мінезі, басқаларда жоқ бір қызық қасиеттері бала кезден-ақ болашақтағы ұзақ сапарларға дайындағандай. Бала Боранбай мектеп кезінен оқу дегенді ұмытып, Қазығұрттағы жылқышыларға, Құмсайдағы қойшыларға, Шошқабұлақтағы тауықшыларға кетіп қалып, «қып-қызыл қаңғыбас» болып шыға келді. Сөйткен Боранбайдың басқа сабақтарды былай қойғанда, әдебиетке жақын екендігінде де бір сыр бар сияқты. «Жалпы, Әлтаев жаман бала емес. Мысалы, әдебиетке бейімі бар...» деушілер табылған көрінеді».
Бала Боранбайға ауылдағы адамдардың өмірі қызықсыз еді. Ол далада доп қуып, асық ойнаған балаларды, мектептегі достарын тіпті менсінбейтін. Болашақ баронның көңілі түу шалғайда. Бірде қаңғыбас Боранбайдың дәл өзін іздеп келгендей ауылдың шетіне сығандар таборы келіп қонады. Мұндайда алаң көңіл тыныш тапсын ба?.. Бала Боранбай тұнық суды кешіп өтіп, зыта жөнеліпті.
Бала Боранбайдың барондық өмірі осылай басталды. Оны сығандардың еркіндігі, еркелігі, қызыл-жасыл тұрақсыз әлемі елітті. Соларға қосылып, біраз қиыр кезді, тіпті өз ауылының қорасына түсіп, ұры атанды. Махаббатын да жолықтырды. Сығанның сұлуы Мухниса мен Боранбай темір жол бойындағы ескі вагондарда сыр шертісетін.
«Олар біреуге қысқа, біреуге ұзақ болып көрінетін өмір жайлы, біреуге баянды, біреуге баянсыз болып жолығатын махаббат туралы, жалпы жарық дүниедегі тіршілік хақында бір-біріне ұзақ сыр шертіпті. Таңғы сағат тоғыздан қалмауға тырысып, асығып-аптығып жұмысқа барып, күнi бойы кеңседе отырып өзiнiң де, өзгенiң де жүйкесiн қажап, кешкi сағат алтыны әрең болдырып, автобусқа қысылып-қымтырылып мiнiп үйiне қайтатын, содан жетi-сегiз сағат ұйықтап алып, тағы да таңғы тоғыздан қалып қоймауға тырысып, будильниктiң шырылынан оянып жататын адамдар жайлы да толғаныпты. Оларды өздерiмен салыстырып күлiптi, оларды өздерiмен салыстырып жылапты да...».
Сөйткен Боранбай өзі ұлтшыл. Мухнисаға «той ауылда болады» деп қасарысып, оған қарқылдай күлген қызға ашуланып, бір қайырылмай, атып тұрып, ауылға тартып отырыпты. Ауылдың адамдары да аңғал ғой, шіркін. Ұрысың деп соттатқан жоқ, «алыс жолдан арып-ашып келген» барон Боранбайға айранын құйып, елжірей жөнелді. Олардың бұл мінезін қу Боранбай да біледі. Сол үшін де қорықпай, қуыстанбай, ауылына алшаңдап-ақ барды.
Жалғыз шешені зарлатып, ауылды шулатып, қиыр шарлап келген Боранбай барон алшаң басып жүріп, алыс Сібірге ағаш кесуге айдалады. Әрине, сонау бала шағында Құмсайдағы қойшыларға, Шошқабұлақтағы тауықшыларға қашып барып жүргенде күндердің бір күні Сібірге «сапарлайтынын» білген жоқ.
«Күз айының осындай көңiлсiз күндерiнде әлi от жағыла қоймаған қоңыр салқын үйде бұйығып отырып; байғұс цығандардың күнi не болды екен? Қайда барып пана тапты? Жалпы, олар күз бен қыста қалай тiршiлiк етедi деп ойлауыңыз да мүмкiн. Әрине, бiз бен сiз сияқты қарапайым қазақтарға оны бiлу де оңай шаруа емес. Ал егер Боранбай барон болса ғой, бәрiн де тәптiштеп айтып, түсiндiрiп берер едi. Бiрақ ол қазiр ауылда жоқ. Алыс Сiбiрде ағаш кесiп жүр...».
Оның болмысы – барон. Оның болмысы – еркін. Боранбай осы болмысынан көп қызық көрді һәм кейбіреулердің ойынша, біраз дүниеден құр қалыпты. Осы болмысымен басқалардан бөтен саналды, бәрі оны біртүрлі десті. Ал адам тірі тұрғанда туабітті болмысынан айни ма?.. Бар болмысын жоғалта ма?..
Ол жақтан серілігін Сібірде қалдырып кеткендей можантопай, қарапайым Боранбай болып оралды. Отбасын құрды, жұрт қатарлы өмір сүруге талпынды. Бірақ бәрібір болмысы жеңді, еркіндігі нәзік жанын жарып шықты.
Сөйткен Боранбай өзі мейірімді. Бірде солқылдақ жас шыбықты ат қып мініп, ойнап жүрген үрпек сары Әнтайға: «Әй, ақымақ, обал емес пе?! Бұл да өзiңдей бала ғой...» дейді. Бұл – Боранбай баронның шығармадағы шын бейнесі.
Әрине, біз Боранбай-баронмен ауылдас болған жоқпыз. Оның қызықты да шым-шытырық аңыз-әңгімелерін өз аузынан тыңдаған жоқпыз. Бірақ қаңғыбас, елгезек, қу, мейірімді Боранбайдың бойындағы бір жылы мінез тартады да тұрады. Боранбайдың нәзік жанындағы ол мінез бізде де бардай. Бірақ жүректің сонау бір терең түкпірінде маржандай көміліп жатыр. Сол үшін де Боранбай-баронның өміріне қызығамыз.
Планетадағы шаңның тозаңындай ғана салмағы бар миллиардтаған адамның өмір жолдары да сан қилы. Бәлки, Боранбай-барон сияқты болмысы бөлек, тым еркін жандар тағы бір мекенде өмір сүріп жатқан болар.
Уайым-қайғыға бас қатырып, үй-жайдың қамын ойлап, өмірін ұйымдастыруды білмеген қаңғыбас Боранбай-барон жарық дүниеде елу тоғыз жыл жасады. Ауырмай-сырқамай жүріп-ақ мәңгілік сапарға кете барды. Баронның соңында теріс ағашынан басқа із қалмапты. Ұрпақсыз өтті. Оның теріс ағашы да басқаларға қарағанда бас жағы жуандау, биік қара ағаш болды. «Сол қара ағаш қазір жапырақ жайған кезде тоғай жақтан келе жатқан Боранбай-баронның бұйра шашындай дөңгеленіп көрініп тұратын».
